پیمان خان‌محمدی
شهرکتاب
چرا چاپ اول این‌قدر اهمیت دارد؟ یا شاید بهتر باشد این‌طور بپرسم: چرا داشتن چاپ اول یک کتاب برای بعضی‌ها حیاتی است؟ اگر به کتاب به‌مثابۀ قطعه‌ای از یک مجموعه نگاه کنیم، برچسب «چاپ نخست» علاوه بر ارزش مصرفی، ارزش مبادله‌ای و گهگاهی برای برخی شیفتگان (گاهی خودم هم جزو همین دسته هستم) ارزش معنوی ایجاد می‌کند.
ارزش مبادله‌ای چاپ اول بیش از هرچیز به زمان وابسته است. مثلاً کتابی که چاپ اولش مربوط به چند سال پیش بوده، اگر اتفاق خاصی مانند ممنوع شدن، سانسور شدن و… برای آن نیفتد، به‌طور کلی فاقد ارزش مبادله‌ای بیشتر نسبت به چاپ‌های بعدی است و فقط ارزش معنوی آن برای کسانی که اصرار به داشتن چاپ اول دارند پابرجاست. حال اگر چاپ اول کتاب مربوط به سال‌های دورتر باشد و کتاب هم خاص باشد ــ این نکتۀ خیلی مهمی است، چون هر کتابی با گذشت زمان ارزشمند نمی‌شود؛ کتاب‌های درسی، عمومی و بسیاری از شعرها و داستان‌ها و… خارج از این حیطه زیست می‌کنند ــ خواهان برای آن اثر ارزش معنوی بیشتری قائل باشد. مثلاً در بازار کتاب ایران چاپ اول کتاب‌هایی چون «دو قرن سکوت»، «تاریخ طبری» و… از این دسته‌اند و البته تفاوت قیمت آن‌ها با چاپ جدید از زمین تا آسمان است.
سؤال بعدی این‌که قیمت‌گذاری به چه شکل است؟ اصولاً قاعده‌ای همیشگی برای این کار وجود ندارد؛ بسته به این‌که کتاب دست کیست، فرد از ارزش آن کالا در این بازار آگاه است یا نه، انصافش چقدر است، پاساژ صفوی است یا بازارچۀ ایران یا جای دیگر، قیمت‌ها متفاوت است. این قیمت‌گذاری، علاوه بر فروشنده، به خریدار هم بستگی دارد: به میزان علاقۀ او به آن عنوان خاص، نحوۀ جست‌وجویش و خیلی چیزهای دیگر. مثلاً «حریم» ویلیام فاکنر، بسته به قیافۀ مشتری و درصد خواهان بودنش، از فروشنده‌ای به فروشنده‌ای دیگر متفاوت است.
با این تفاسیر، آیا چاپ اول برای مخاطبی که دیوانه‌وار شیفتۀ کتاب نیست ارزشمند است؟ (شیفتۀ کتابی بودن هیچ اشکالی ندارد، خیلی هم خوب است، از جنون به الماس و عاج فیل و بدن مثله‌شدۀ حیوانات به‌مراتب انسانی‌تر است) می‌گویم نه و دلایل آن را برمی‌شمارم:
ارزش مصرفی کتاب ــ یعنی خرید کتاب برای مطالعه ــ ربطی به چاپ اول بودن ندارد.
دوم، ممکن است کتابی دارای اشکالات چاپی و ویرایشی باشد که در چاپ‌های بعدی برطرف شوند (بماند که بیشتر اوقات یا اشتباهات دیده نمی‌شوند، یا دیده می‌شوند و ناشر به روی خودش نمی‌آورد و زحمت اصلاح آن را به خود نمی‌دهد).
سوم، ممکن است کتابی در چاپ‌های بعدی ویرایش محتوایی بشود، یعنی نویسنده یا مترجم یا ویراستار تصمیم بگیرند قسمتی به آن اضافه یا از آن کم کنند. به‌طور مثال، گویا قرار است در چاپ جدید فصلی به کتاب «ما ایرانیان» مقصود فراستخواه اضافه بشود.
ارزش چاپ‌های اول کتاب‌ها فقط مربوط به بازار ایران نیست، هرچند طبق عرف معمولِ ما شکل‌وشمایلش با همه‌جا فرق می‌کند. مثلاً اومبرتو اکو در کتاب «از کتاب رهایی نداریم» به علاقه‌اش برای داشتن چاپ قدیمی «انجیل» اعتراف می‌کند و از فروشنده‌ها و بازار کتاب‌های نایاب و دست‌دوم و چاپ نخست صحبت می‌کند.
در آخر، در مقام مقایسه می‌خواهم نکته‌ای مطرح کنم، این که در بیشتر کشورها چاپ دوم و سوم و… یک کتاب، که با فاصلۀ زمانی کم نسبت به چاپ اول بیرون می‌آیند، با قیمت کمتر یا حداقل با همان قیمت عرضه می‌شوند. اما در بازار نشر ما، حالا که فاصلۀ چاپ اول و دوم و سوم در بعضی موارد حتی به یک هفته هم نمی‌رسد، گران‌تر کردن کتاب از ملزومات تجدید چاپ آن به شمار می‌رود!
نقل از: مجله شهرکتاب، شماره یازدهم
