راهنمای کتاب

Search
Close this search box.

ساختن تاریخ در ایران: آموزش، ملی گرایی و فرهنگ چاپ

علی اصغر رمضان پور
رادیو فردا

Making History in Iran Education, Nationalism, and Print Culture
FARZIN VEJDANI
NOVEMBER 2014, 288 PAGES

«ساختن تاریخ در ایران: آموزش، ملی گرایی و فرهنگ چاپ» کتابی است که فرزین وجدانی استاد تاریخ در دانشگاه ریرستون در کانادا نوشته و مورد توجه پژوهشگران مسایل ایران و خاورمیانه قرار گرفته است. (۱)

«شکل گیری تاریخ در ایران» دو روند را به موازات یکدیگر دنبال می کند: اول این که سازمان یافته شدن مطالعه تاریخ در دربار قاجار، همزمان با گسترش توجه روشنفکران، نخبگان، روزنامه نگاران و نویسندگان ایرانی به مطالعه تاریخ ایران و موقعیت ایران در میان قدرت های جهانی در آن دوران، یکی از عوامل شکل گیری هویت مدرن ایرانی، شهروند گرایی، ملی گرایی ایرانی و سیاست مدرن در ایران بوده است. اگرچه بر اساس مطالعه فرزین وجدانی قدرت گیری دولت مرکزی در دهه ۲۰ و ۳۰ در قرن بیستم سیر تاریخ نگاری ایران را با محدودیت های ناشی از سانسور دولتی و اهمیت یافتن ایدئولوژی رسمی در دولت رضا شاه روبرو می کند.

روند دوم، مطالعه تحول تاریخ نگاری در ایران از تاریخ نگاری مبتنی بر تلاش شاهان قاجار برای تحکیم مشروعیت رژیم به تاریخ نگاری پیشرویی است که ملت و خواست شهروندان و خواست های نخبگان در استان های ایران و حرکت های اجتماعی مانند جنبش زنان و نوزایی ادبی در ایران را مورد توجه قرار می دهد. روندی که جنبه های نهادی و روش شناختی و زمینه های اجتماعی موثر در تلاش های بخش وسیعی از روشنفکران ایرانی و نه فقط پژوهشگران حرفه ای تاریخ برای فهم دوباره تاریخ ایران را نشان می دهد.

مطالعه فرزین وجدانی همچنین نگاه دوباره ای است به ویژگی ها و پیامدهای شکل گیری نهادهای آموزشی مدرن در ایران و سهم گسترش صنعت چاپ در تحولات فرهنگی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در ایران. نگاهی که نخستین گام ها برای روایت کردن تاریخ فرهنگی ایران به گونه ای دیگر است.

تاریخ نگاری ایرانی در صحنه جهانی

دیوید یعقوبیان که مولف اثر مهمی در مطالعه هویت و ملی گرایی ایرانی است، در شماره تابستان فصل نامه امریکایی مرور تاریخ، مطالعه فرزین وجدانی را تحقیقی دقیق، بحثی قانع کننده و گامی مهم در مطالعه تاریخ نگاری ایرانی و ملی گرایی ایرانی توصیف کرده است. (۲)

میکیا کویاگی استاد مطالعات اسلامی و خاورمیانه در دانشگاه نیویورک در مجله مطالعات بین المللی خاورمیانه می گوید مطالعه وجدانی نگاه روشنگری است به سهم تلاش های بخش مهمی از جامعه ایران در شکل گیری ایران مدرن. به عقیده کویاگی، کتاب شکل گیری تاریخ در ایران، به خاطر مطالعه تطبیقی آن با دیگر کشورهای خاورمیانه، نه فقط برای علاقه مندان تاریخ نگاری و مساله ناسیونالیسم در ایران که در سطحی وسیع تر، برای پژوهشگران دیگر مناطق جغرافیایی نیز مفید است. (۳)

چنان که یعقوبیان نیز تاکید کرده است، اثر وجدانی به دلیل تکیه نظری بر رهیافت های پی‌یر بوردیو و یورگن هابرماس می تواند به مثابه مطالعه موردی در باره دیدگاه هایی به حساب آید که مساله تاثیر آموزش و شکل دادن به عرصه عمومی در تحولات اجتماعی را بررسی می کند.

یعقوبیان همچنین تحقیق وجدانی را مطالعه ای موردی (بر مبنای تلاش تاریخ نگاران و روشنفکرانی ایرانی) در باره دیدگاه های ارنست گلنر، نظریه پرداز انگلیسی ناسیونالیسم، در باره اثر و کارکرد ناسیونالیسم به مثابه عاملی برای شکل گیری دولت های مدرن می داند.

تاریخ نگاری ایرانی به مثابه نهاد فرهنگی

مطالعه وجدانی، فراتر از دوره بندی های متداول درباره تاریخ ایران که بر دوره بندی بر اساس تغییر رژیم ها و رخداد های مهم سیاسی استوار است، تحولات فرهنگی و تحول در تاریخ نگاری در ایران را در دوره ۸۰ ساله از ۱۸۶۰ میلادی تا ۱۹۴۰ را در دوره دو رژیم قاجار و پهلوی بررسی می کند. راه اندازی دستگاهی نطام مند در دربار ناصرالدین شاه و نگارش و ترجمه سازمان یافته متون تاریخی در باره ایران و جهان، آغاز این دوره و پایان گرفتن سلطنت رضاشاه با آغاز جنگ جهانی دوم، فرجام این دوره است. این چارچوب تاریخی فرصتی را برای شرح تاریخ فرهنگی ایران در دوره معاصر از منظر تحول در نهادهای آموزشی و فرم و محتوای صنعت نشر و کتاب و مطبوعات ایران و به ویژه تاریخ ادبیات ایران فراهم می کند.

از دید وجدانی تاریخ نگاری ایرانی یک نهاد فرهنگی است که بر زمینه های مشخص اجتماعی و سیاسی در جامعه ایران استوار است و نمی توان آن را در چارچوب نفوذ فرهنگی غرب و یا روندهایی مانند غلبه مستشرقین در پرتو شرق گرایی ( به معنایی که مورد نظر کسانی مانند ادوارد سعید است) توضیح داد.

از دید وجدانی تاریخ نگاری ایرانی حاصل تلاش نخبگان فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ایران برای فهم دوباره ایران نه به مثابه سرزمین شاهان که سرزمین مردم ایرانی و مقابله با استبداد و بی قانونی در سطح داخلی و مقاصد استعماری برای تصرف ایران ( توسط انگلستان و روسیه) و توجه به الزامات توسعه و پیشرفت ملی است. نتیجه این تلاش های فردی و گروهی برساخته های فکری متنوعی در باره تاریخ و سرشت مردم ایران است اما وجه غالب این تلاش جست و جو رسیدن به توضیح نظری همگرایی میان اقوامی است که در استان های ایران، با وجود تفاوت های قومی و مذهبی، قلمرو ایران را به عنوان مرزی سیاسی و فرهنگی در برابر دیگران تعریف می کنند. درک این همگرایی زمینه های ذهنی تثبیت دولت/ ملتی مدرن و متمرکز را می سازند.

وجدانی نشان می دهد که یکی از مهمترین عوامل در این تحول فرهنگی یعنی درک تاریخی پدیده ای به نام «ملت ایران» بازسازی نوعی «گذشته قابل بهره برداری» در تاریخ نگاری ایرانی و « تقدس بخشی به چهره های برجسته در تاریخ ادبیات» به مثابه تاریخ زبان مشترک ایرانیان است.

تاریخ نگاری ایرانی در گفت و گوی جهانی

وجدانی نشان می دهد که گزینش آثار اروپایی در باره تاریخ جهان و تاریخ ایران برای ترجمه چه از طرف تاریخ نگاران دولتی و چه از طرف چهره ها و نهادهای غیر دولتی بر اساس معیارهای دقیق و به تناسب انتظار روشنفکران و آکادمسین های ایرانی برای پاسخ دادن به نیازهای تحول فرهنگی در ایران و بر اساس شرایط سیاسی ایران صورت می گرفته است. نتیجه این فرآیند شکل گیری نوعی گفت و گوی فرهنگی سنجیده میان روشنفکران ایرانی و روشنفکران اروپایی و به ویژه سنت تاریخی/ پوزیتیویستی در فرانسه بوده است. این نظریه وجدانی دیدگاه مرسوم درباره تحول فرهنگی در دوره تجدد در ایران بر اساس نظریه نفوذ فرهنگی غرب را رد می کند. بر اساس مطالعه وجدانی روشنفکران ایرانی (و در اینجا به ویژه تاریخ نگاران) دست به گزینش آثاری در غرب می زنند که انتشار آن در ایران را برای اهداف فرهنگی و سیاسی خود مفید می دانستند.

تلاش های ایرانیان برای نوشتن تاریخ ایران و جهان در زمانی صورت گرفته است که زبان فارسی به عنوان یک زبان معتبر علمی، فرهنگی و سیاسی، نه فقط در ایران بلکه در شبه قاره هند و ترکیه و افعانستان و آسیای میانه و حتی در کشورهای عربی سهمی مهم ایفا می کرده است. به همین دلیل رابطه نزدیکی میان ترجمه و تالیف در درون مرزهای ایران و ترجمه و تالیف در سایر کشورها و به ویژه هند و ترکیه وجود داشته است. از این منظر تلاش فرهنگی تاریخ نگاران ایرانی تلاشی فرامرزی و بین المللی بوده است. به این ترتیب تاریخ نگاران ایرانی نوعی گفت و گوی میان فارسی زبانان و دوستداران زبان فارسی در سطحی فراتر از مرز های سیاسی را دامن زده اند که در درک اهمیت جهان فارسی زبان به مثابه یک واحد فرهنگی دارای هویت تاریخی موثر بوده است.

تاریخ نگاران و بازسازی دولت

وجدانی نشان داده است که تاریخ نگاران ایرانی نه فقط از طریق تالیف و ترجمه بلکه از طریق مشارکت در سیاست کوشیده اند تا اندیشه های خود را در ساختن ایران مدرن و شهروندانی مدرن برای ایران به کار گیرند. از این منظر نزدیکی خیره کننده ای بین سازندگان فرهنگ معاصر ایران و پایه گذاران دولت مدرن در ایران در فاصله نیمه دوم قرن نوزدهم تا پایان حکومت رضاشاه وجود دارد. روایت وجدانی نشان می دهد که محمدعلی فروغی (به عنوان عامل نشاندن سه شاه یعنی احمدشاه، رضاشاه و محمدرضاشاه به تخت پادشاهی) فقط یکی از نمونه های پیوند نزدیک میان مطالعات تاریخی در ایران و تاملات و تحولات سیاسی در بالاترین سطوح است. و به طور خاص این رابطه نزدیک میان مطالعات در باره تاریخ ادبیات فارسی و برساختن ناسیونالیزم در سطح سیاسی است. به این دلیل کتاب تازه وجدانی امکانی برای یافتن چشم اندازهای تازه نه فقط در باره محمدعلی فروغی بلکه در باره شخصیت هایی مانند محمد قزوینی‌، ملک الشعرای بهار، ادوارد براون، عیسی صدیق، عباس اقبال و حسن تقی زاده و بسیاری شخصیت های کم تر شناخته شده فراهم می کند.

کتابی برای فهم امروز

شاید ترجمه عنوان کتاب وجدانی به «ساختن تاریخ ایران» یک ترجمه تحت الفظی باشد اما این ترجمه به خوبی بازتاب دهنده پروژه تاریخی و فرهنگی ای ست که تاریخ نگاران در ایران به انجام رسانده اند. پروژه ای که می توانیم در فرهنگ و سیاست امروز ایران پیامدهای آن را ببینیم. شرح وجدانی از تاثیر نویسندگان روایت های تاریخ ایران در گسترش آموزش مدرن در سال های پیش و پس از جنبش مشروطیت ریشه های تحولات را در نظام آموزشی ایران نشان می دهد که اثرات آن همچنان باقی است. وجدانی نشان می دهد که چگونه تاریخ نگارانی مانند عباس اقبال درک رایج در باره قائل بودن نوعی برتری نژادی برای ایرانیان ناب ( به معنای شاهنامه ای) در قبال زرد پوستان و اعراب و ترکان را شکل دادند. او همچنین نشان می دهد که چگونه تاریخ نگاران استان های ایرانی ویژگی های متفاوت اقوام غیر فارسی زبان و مناطق مختلف ایران را در برابر هدف همگرایی نادیده گرفتند و به نوعی مصالحه تاریخی با سازندگان دولت مدرن متمرکز در تهران تن دادند. مصالحه ای که زمینه های نوعی تاریخ نگاری سانسور شده درباره ایران را در سال های بعد فراهم ساخت.

وجدانی نشان داده است که چگونه ما ایرانیان بسیاری از خوب و بد هایی را که امروز در دهه دوم قرن بیست و یکم هنوز با ماست در تاریخی ‌آفریده ایم که در فاصله نیمه دوم قرن نوزدهم تا نیمه اول قرن بیستم نوشته ایم.

————————-
با ویرایش خطاهای تایپی
————————-

۱-Making history in Iran : education, nationalism, and print culture / Farzin Vejdani

Vejdani, Farzin, author.

Stanford : Stanford University Press, [2015]

۲-Making History in Iran: Education, Nationalism, and Print Culture

Yaghoubian, David N

The American Historical Review, 2016, Vol. 121(2), pp.685-686

۳ Making History in Iran: Education, Nationalism, and Print Culture

Koyagi, Mikiya

International Journal of Middle East Studies, 2016, Vol.48(1), pp.202-204

همرسانی کنید:

مطالب وابسته