راهنمای کتاب

Search
Close this search box.

بازنویسی ذهن؛ روش‌هایی برای برخورد خوب با موقعیت بد

محسن مخملباف

از: بازنویسی ذهن
نوشته محسن مخملباف
لندن: اچ اند اس مدیا، ۲۰۱۷

 مقدمه
شاید‭ ‬نام‭ ‬‮«‬ذکر‭ ‬درمانى‮»‬‭ ‬شما‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬یاد‭ ‬کسانى‭ ‬می‌اندازد‭ ‬که‭ ‬تسبیح‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬گرفته‌اند‭ ‬و‭ ‬زیر‭ ‬لب‭ ‬مدام‭ ‬نام‭ ‬خدا‭ ‬را‭ ‬می‌گویند‭ ‬تا‭ ‬گره‭ ‬از‭ ‬کارشان‭ ‬باز‭ ‬شود. ‬اما‭ ‬ذکر‭ ‬درمانى‭ ‬در‭ ‬واقع‭ ‬نام‭ ‬یک‭ ‬نوع‭ ‬روانشناسى‭ ‬است. ‬این‭ ‬روش‭ ‬درمانى‭ ‬با‭ ‬بررسى‭ ‬نحوه‭ ‬عملکرد‭ ‬ذهن‭ ‬انسان،‭ ‬به‭ ‬ما‭ ‬می‌آموزد‭ ‬که‭ ‬چگونه‭ ‬بخش‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار‭ ‬مغز‭ ‬که‭ ‬با‭ ‬باورها،‭ ‬عادات،‭ ‬یا‭ ‬نظام‭ ‬تربیتى‌مان،‭ ‬به‭ ‬شکل‭ ‬ناصحیحى‭ ‬برنامه‭ ‬ریزى‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬اکنون‭ ‬منجر‭ ‬به‭ ‬افسردگى،‭ ‬اضطراب،‭ ‬وسواس‭ ‬و‭ ‬خشم‭ ‬می‌شود‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬نو‭ ‬برنامه‌ریزى‭ ‬کنیم‭ ‬تا‭ ‬از‭ ‬شدت‭ ‬رنج‌هاى‭ ‬روحى‭ ‬روانى‭ ‬و‭ ‬حتى‭ ‬جسمى‭ ‬خود‭ ‬بکاهیم. ‬برنامه‌هاى‭ ‬غلطى‭ ‬که‭ ‬اگر‭ ‬از‭ ‬مغزمان‭ ‬پاک‭ ‬نشوند،‭ ‬تا‭ ‬ابد‭ ‬موجب‭ ‬رنج‭ ‬ما‭ ‬خواهند‭ ‬شد. ‬شما‭ ‬می‌توانید‭ ‬اسم‭ ‬این‭ ‬نحوه‭ ‬از‭ ‬درمان‭ ‬را‭ ‬بازنویسى‭ ‬ذهن‭ ‬نیز‭ ‬بنامید‭.‬

آشنایى‭ ‬با‭ ‬این‭ ‬روش‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬خواندن‭ ‬این‭ ‬کتاب‭ ‬تنها‭ ‬چند‭ ‬ساعت‭ ‬از‭ ‬وقت‭ ‬شما‭ ‬را‭ ‬خواهد‭ ‬گرفت،‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬صورتى‭ ‬موفق‭ ‬به‭ ‬تغییر‭ ‬افکار،‭ ‬احساسات‭ ‬و‭ ‬رفتار‭ ‬خود‭ ‬می‌شوید‭ ‬که‭ ‬تا‭ ‬مدتى (‬حداقل‭ ‬سه‭ ‬ماه) ‬هر‭ ‬روز‭ ‬دقایقى‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬اجراى‭ ‬ذکر‭ ‬درمانى‭ ‬اختصاص‭ ‬دهید. ‬شاید‭ ‬ابتدا‭ ‬نام‭ ‬ذکر‭ ‬درمانى‭ ‬به‭ ‬خاطر‭ ‬معنى‭ ‬عمومى‭ ‬آن،‭ ‬شما‭ ‬را‭ ‬پس‭ ‬بزند،‭ ‬اما‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬مدتى‭ ‬خواهید‭ ‬دید‭ ‬که‭ ‬براى‭ ‬این‭ ‬روش،‭ ‬مناسب‌ترین‭ ‬نام‭ ‬ذکر‭ ‬درمانى‭ ‬است. ‬چرا‭ ‬که‭ ‬این‭ ‬روش‭ ‬مبتنى‭ ‬بر‭ ‬تکرار‭ ‬افکار‭ ‬صحیحى‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬می‌بایست‭ ‬در‭ ‬مغز‭ ‬میانى‭ ‬ما‭ ‬تثبیت‭ ‬شود‭.‬

ذکر‭ ‬درمانى‭ ‬بر‭ ‬کدام‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬مغز‭ ‬اثر‭ ‬می‌کند؟
مغز‭ ‬پیچیده‭ ‬آدمى‭ ‬از‭ ‬اجزاى‭ ‬بی‌شمارى‭ ‬تشکیل‭ ‬شده،‭ ‬اما‭ ‬از‭ ‬یک‭ ‬دیدگاه‭ ‬کلى‭ ‬مغز‭ ‬به‭ ‬خاطر‭ ‬وظایفى‭ ‬که‭ ‬هر‭ ‬بخش‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬عهده‭ ‬دارد،‭ ‬به‭ ‬سه‭ ‬قسمت‭ ‬تقسیم‭ ‬می‌شود‭:‬

بخش‭ ‬کاملا‭ ‬خودکار:‭‬ این‭ ‬قسمت‭ ‬از‭ ‬مغز‭ ‬مسئول‭ ‬اداره‭ ‬حیات‭ ‬ماست‭. ‬مثلا‭ ‬تنفس‭ ‬ما‭ ‬در‭ ‬هنگام‭ ‬خواب‭ ‬و‭ ‬بیدارى‭ ‬به‭ ‬عهده‭ ‬همین‭ ‬بخش‭ ‬است. ‬چنانچه‭ ‬بیهوش‭ ‬شویم،‭ ‬این‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬مغز،‭ ‬تنفس‭ ‬ما‭ ‬را‭ ‬همچنان‭ ‬مدیریت‭ ‬می‌کند. ‬تنظیم‭ ‬بسیارى‭ ‬از‭ ‬فعل‭ ‬و‭ ‬انفعالات‭ ‬شیمیایى‭ ‬مورد‭ ‬نیاز‭ ‬زندگى‭ ‬ما‭ ‬به‭ ‬عهده‭ ‬همین‭ ‬بخش‭ ‬است. ‬تا‭ ‬جایى‭ ‬که‭ ‬می‌توان‭ ‬گفت‭ ‬بر‭ ‬این‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬مغز‭ ‬خود‭ ‬هیچگونه‭ ‬تسلط‭ ‬و‭ ‬نفوذى‭ ‬نداریم.‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬بخش،‭ ‬مغز‭ ‬زیرین‭ ‬هم‭ ‬گفته‭ ‬می‌شود‭.‬

بخش‭ ‬کاملا‭ ‬ارادى: این‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬مغز‭ ‬کاملا‭ ‬در‭ ‬اختیار‭ ‬ماست. ‬تصمیم‌هاى‭ ‬خرد‭ ‬و‭ ‬کلانى‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬زندگى‭ ‬می‌گیریم به اراده ‬ما‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬همین‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬مغز‭ ‬گرفته‭ ‬می‌شود. ‬جزییات‭ ‬رفتار‭ ‬روزانه‭ ‬ما‭ ‬از‭ ‬قبیل‭ ‬اینکه‭ ‬کجا‭ ‬برویم،‭ ‬چه‭ ‬بگوییم‭ ‬و‭ ‬چه‭ ‬بخوریم‭ ‬به‭ ‬عهده‭ ‬این‭ ‬بخش‭ ‬است. ‬به‭ ‬ویژه‭ ‬در‭ ‬زمان‌هایى‭ ‬که‭ ‬با‭ ‬چیز‭ ‬تازه‌ای‭ ‬روبرو‭ ‬می‌شویم. ‬مثلا‭ ‬هنگامى‭ ‬که‭ ‬مشغول‭ ‬آموزش‭ ‬رانندگى‭ ‬هستیم‭ ‬و‭ ‬شش‭ ‬دانگ‭ ‬حواس‌مان‭ ‬را‭ ‬جمع‭ ‬کرده‌ایم‭ ‬تا‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬بیاموزیم،‭ ‬از‭ ‬همین‭ ‬بخش‭ ‬کاملا‭ ‬غیر‭ ‬خودکار‭ ‬مغز‭ ‬خود‭ ‬استفاده‭ ‬می‌کنیم. ‬نه‭ ‬تنها‭ ‬رانندگى،‭ ‬که‭ ‬هرچه‭ ‬را‭ ‬یاد‭ ‬می‌گیریم‭ ‬با‭ ‬کمک‭ ‬همین‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬مغز‭ ‬است. ‬به‭ ‬این‭ ‬بخش،‭ ‬مغز‭ ‬بالایى‭ ‬گفته‭ ‬می‌شود. ‬توان‭ ‬عقلى‭ ‬در‭ ‬همین‭ ‬قسمت‭ ‬واقع‭ ‬است. ‬محاسبات‭ ‬علمى‭ ‬و‭ ‬پژوهش‌ها‭ ‬توسط‭ ‬همین‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬مغز‭ ‬اتفاق‭ ‬می‌افتد‭.‬

بخش‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار: این‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬مغز‭ ‬به اختیار ‬ما‭ ‬یا‭ ‬نظام‭ ‬تربیتى‌مان‭ ‬برنامه‌ریزى‭ ‬می‌شود،‭ ‬اما‭ ‬وقتى‭ ‬برنامه‌ریزى‭ ‬شد،‭ ‬در‭ ‬غفلت‭ ‬ما‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬خودکار‭ ‬شروع‭ ‬به‭ ‬کار‭ ‬می‌کند. ‬مثلا‭ ‬والدین‭ ‬به‭ ‬ما‭ ‬می‌آموزند‭ ‬که‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬خواب‭ ‬مسواک‭ ‬بزنیم‭ ‬و‭ ‬مدتى‭ ‬بر‭ ‬این‭ ‬کار‭ ‬اصرار‭ ‬می‌کنند،‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬مدتى‭ ‬این‭ ‬خواسته‭ ‬آن‌ها‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬یک‭ ‬برنامه‭ ‬در‭ ‬مغز‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار‭ ‬ما‭ ‬ثبت‭ ‬می‌شود‭ ‬و‭ ‬هر‭ ‬شب‭ ‬بدون‭ ‬آن‭ ‬که‭ ‬تصمیم‭ ‬دوباره‌اى‭ ‬بگیریم،‭ ‬اول‭ ‬مسواک‭ ‬می‌زنیم‭ ‬و‭ ‬بعد‭ ‬به‭ ‬رختخواب‭ ‬می‌رویم. ‬مثال‭ ‬دیگر‭ ‬مربوط‭ ‬به‭ ‬وقتى‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬رانندگى‭ ‬یاد‭ ‬می‌گیریم‭. ‬ابتدا‭ ‬هیچ‭ ‬چیز‭ ‬نمی‌دانیم‭ ‬و‭ ‬مغز‭ ‬کاملا‭ ‬غیر‭ ‬خودکار‭ ‬مسئول‭ ‬آموزش‭ ‬جزء‭ ‬به‭ ‬جزء‭ ‬رانندگى‭ ‬ما‭ ‬می‌شود. ‬اما‭ ‬آنگاه‭ ‬که‭ ‬آموزش‭ ‬رانندگى‭ ‬تمام‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬رانندگى‭ ‬ملکه‭ ‬ذهن‭ ‬ما‭ ‬شد،‭ ‬کار‭ ‬بخش‭ ‬کاملا‭ ‬ارادى‭ ‬مغز‭ ‬ما‭ ‬تمام‭ ‬می‌شود،‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬به‭ ‬بعد‭ ‬دیگر‭ ‬مغز‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار‭ ‬اداره‭ ‬رانندگى‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬عهده‭ ‬می‌گیرد‭ ‬و‭ ‬ما‭ ‬تقریبا‭ ‬بدون‭ ‬هشیارى‭ ‬کامل‭ ‬اولیه‭ ‬رانندگى‭ ‬می‌کنیم. ‬در‭ ‬این‭ ‬حالت‭ ‬به‭ ‬خلاف‭ ‬زمان‭ ‬آموزش‭ ‬رانندگى،‭ ‬که‭ ‬شش‭ ‬دانگ‭ ‬حواس‭ ‬ما‭ ‬جمع‭ ‬بود‭ ‬تا‭ ‬خطایى‭ ‬نکنیم،‭ ‬حالا‭ ‬می‌توانیم‭ ‬پشت‭ ‬ماشین‭ ‬بنشینیم‭ ‬و‭ ‬حتى‭ ‬یادمان‭ ‬برود‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬حال‭ ‬رانندگى‭ ‬هستیم‭ ‬و‭ ‬مغز‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار‭ ‬ما‭ ‬عمل‭ ‬رانندگى‭ ‬را‭ ‬کنترل‭ ‬کند. ‬به‭ ‬همین‭ ‬ترتیب‭ ‬است‭ ‬آموختن‭ ‬یک‭ ‬زبان‭ ‬تازه. ‬ما‭ ‬این‭ ‬زبان‭ ‬را‭ ‬نمی‌دانسته‌ایم‭ ‬و‭ ‬مغزمان‭ ‬حتى‭ ‬از‭ ‬یک‭ ‬لغت‭ ‬آن‭ ‬اطلاعى‭ ‬نداشته‭ ‬است؛‭ ‬مدتى‭ ‬با‭ ‬مغز‭ ‬کاملا‭ ‬ارادى‌مان‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬می‌آموزیم‭ ‬تا‭ ‬جایی که‭ ‬آرام‭ ‬آرام‭ ‬در‭ ‬مغز‭ ‬میانى‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار‭ ‬ما‭ ‬ثبت‭ ‬می‌شود. ‬از‭ ‬آن‭ ‬پس‭ ‬هرگاه‭ ‬به‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬زبان‭ ‬نیاز‭ ‬داریم،‭ ‬مغز‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬اختیار‭ ‬ما‭ ‬قرار‭ ‬می‌دهد. ‬ما‭ ‬بدون‭ ‬آن‭ ‬که‭ ‬کلمات‭ ‬و‭ ‬قواعد‭ ‬را‭ ‬آگاهانه‭ ‬به‭ ‬یاد‭ ‬آوریم،‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬کار‭ ‬می‌بریم. ‬کودکانى‭ ‬که‭ ‬پدر‭ ‬و‭ ‬مادرهاى‭ ‬عصبانى‭ ‬دارند،‭ ‬از‭ ‬کودکى‭ ‬می‌آموزند‭ ‬که‭ ‬وقتى‭ ‬دچار‭ ‬بحران‭ ‬می‌شوند،‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬فریاد‭ ‬زدن‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬تخلیه‭ ‬کنند. ‬به‭ ‬معناى‭ ‬دیگر‭ ‬این‭ ‬کودکان‭ ‬در‭ ‬اثر‭ ‬مشاهده‭ ‬مکرر‭ ‬چنین‭ ‬رفتارى‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬بخش‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار‭ ‬مغز‭ ‬خود‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬یک‭ ‬برنامه‭ ‬ثبت‭ ‬می‌کنند‭ ‬و‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬هرگاه‭ ‬دچار‭ ‬بحران‭ ‬روحى‭ ‬می‌شوند،‭ ‬بی‌آنکه‭ ‬تصمیم‭ ‬نویى‭ ‬بگیرند،‭ ‬از‭ ‬آن‌ها‭ ‬چنین‭ ‬رفتارى‭ ‬به طور‭ ‬خودکار‭ ‬سر‭ ‬می‌زند. ‬این‭ ‬کودکان‭ ‬تا‭ ‬آخر‭ ‬عمر‭ ‬این‭ ‬کار‭ ‬را‭ ‬تکرار‭ ‬می‌کنند،‭ ‬مگر‭ ‬آنکه‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬برنامه‭ ‬شک‭ ‬کنند‭ ‬و‭ ‬بخش‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار‭ ‬مغز‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬نو‭ ‬برنامه‭ ‬ریزى‭ ‬کنند. ‬به‭ ‬این‭ ‬بخش،‭ ‬مغز‭ ‬میانى‭ ‬هم‭ ‬می‌گویند‭. ‬تمرکز‭ ‬کتاب‭ ‬حاضر‭ ‬بر‭ ‬روى‭ ‬این‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬مغز‭ ‬است‭.‬

روش‭ ‬‮«‬ذکر‭ ‬درمانى‮»‬‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬پاک‭ ‬کردن‭ ‬برنامه‌هاى‭ ‬قبلى‭ ‬مغز‭ ‬نیمه‭ ‬خودکار‭ ‬و‭ ‬برنامه‭ ‬ریزى‭ ‬مجدد‭ ‬آن،‭ ‬بر‭ ‬خُلق‭ ‬ما‭ ‬اثر‭ ‬کرده،‭ ‬طرز‭ ‬تفکر،‭ ‬نحوه‭ ‬بروز‭ ‬احساسات‭ ‬و‭ ‬رفتار‭ ‬ما‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬نفع‭ ‬شادى‭ ‬و‭ ‬آرامش‭ ‬بیشتر‭ ‬تغییر‭ ‬می‌دهد‭.‬

فصل آخر:
تجربیات‭ ‬مولف

اهمیت‭ ‬ذکر‭ ‬درمانى‭ ‬را‭ ‬من‭ ‬در‭ ‬زیر‭ ‬شکنجه‭ ‬دریافتم. ‬در‭ ‬‮هفده ‬سالگى‭ ‬با‭ ‬گلوله‭ ‬پلیس‭ ‬زخمى‭ ‬و‭ ‬دستگیر‭ ‬شدم. ‬تا‭ ‬هنگامى‭ ‬که‭ ‬مرا‭ ‬در‭ ‬بیمارستان‭ ‬براى‭ ‬عمل‭ ‬جراحى‭ ‬بیهوش‭ ‬کردند،‭ ‬در‭ ‬حال‭ ‬ذکر‭ ‬گفتن‭ ‬بودم‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬آن‭ ‬که‭ ‬احساس‭ ‬می‌کردم‭ ‬در‭ ‬حال‭ ‬مرگ‭ ‬هستم،‭ ‬احساس‭ ‬خوشى‭ ‬داشتم. ‬در‭ ‬این‭ ‬لحظات‭ ‬درد‭ ‬داشتم،‭ ‬اما‭ ‬غم‭ ‬و‭ ‬ترسى‭ ‬نداشتم. ‬

وقتى‭ ‬ساعت‌ها‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬عمل‭ ‬جراحى‭ ‬در‭ ‬بیمارستان‭ ‬ساواک‭ ‬به‭ ‬هوش‭ ‬آمدم،‭ ‬خودم‭ ‬را‭ ‬زیر‭ ‬شکنجه‭ ‬دیدم. ‬در‭ ‬آنجا‭ ‬از‭ ‬طرفى‭ ‬به‭ ‬من‭ ‬سرم‭ ‬وصل‭ ‬کرده‭ ‬بودند‭ ‬و‭ ‬مراقب‭ ‬بودند‭ ‬تا‭ ‬زنده‭ ‬بمانم‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬طرفى‭ ‬زیر‭ ‬شکنجه‭ ‬مرا‭ ‬به‭ ‬هوش‭ ‬می‌آوردند‭ ‬تا‭ ‬هر‭ ‬چه‭ ‬زودتر‭ ‬از‭ ‬من‭ ‬اطلاعات‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬آورند‭ ‬تا‭ ‬دوستانم‭ ‬را‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬که‭ ‬مخفى‭ ‬شوند‭ ‬دستگیر‭ ‬کنند. ‬از‭ ‬آنجا‭ ‬که‭ ‬گلوله‭ ‬پشت‭ ‬و‭ ‬شکمم‭ ‬را‭ ‬سوراخ‭ ‬کرده‭ ‬بود،‭ ‬با‭ ‬ضربات‭ ‬شکنجه‭ ‬بخیه‌هاى‭ ‬من‭ ‬پاره‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬تخت‭ ‬بیمارستان‭ ‬پر‭ ‬از‭ ‬خون‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬دوباره‭ ‬بیهوش‭ ‬شدم. ‬

وقتى‭ ‬دوباره‭ ‬به‭ ‬هوش‭ ‬آمدم‭ ‬شکنجه‌گران‭ ‬نبودند‭ ‬و‭ ‬من‭ ‬خودم‭ ‬را‭ ‬روى‭ ‬تخت‭ ‬بیمارستان‭ ‬تنها‭ ‬یافتم. ‬مرداد‭ ‬ماه‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬هواى‭ ‬تهران‭ ‬به‭ ‬شدت‭ ‬گرم‭ ‬بود. ‬لبم‭ ‬از‭ ‬تشنگى‭ ‬خشک‭ ‬شده‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬شدت‭ ‬گرما‭ ‬عرق‭ ‬تنم‭ ‬با‭ ‬خون‭ ‬جراحتم‭ ‬آمیخته‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬جاى‭ ‬زخم‭ ‬ها‭ ‬را‭ ‬مى‌سوزاند. ‬دست‭ ‬و‭ ‬پاهایم‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬چهارگوشه‭ ‬تخت‭ ‬بسته‭ ‬بودند‭ ‬و‭ ‬نمى‌توانستم‭ ‬تکان‭ ‬بخورم. ‬آرام‭ ‬آرام‭ ‬به‭ ‬یادم‭ ‬آمد‭ ‬که‭ ‬چگونه‭ ‬گلوله‭ ‬خوردم‭ ‬و‭ ‬دستگیر‭ ‬شدم. ‬از‭ ‬اینکه‭ ‬شهید‭ ‬نشده‭ ‬بودم‭ ‬دچار‭ ‬غم‭ ‬شدم‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬اینکه‭ ‬از‭ ‬حالا‭ ‬بایستى‭ ‬شکنجه‭ ‬را‭ ‬تحمل‭ ‬می‌کردم،‭ ‬دچار‭ ‬ترس‭ ‬وحشتناکى‭ ‬شدم. ‬آن‭ ‬چنان‭ ‬این‭ ‬ترس‭ ‬در‭ ‬من‭ ‬عمیق‭ ‬شد‭ ‬که‭ ‬دیگر‭ ‬خودم‭ ‬را‭ ‬نمىشناختم. ‬گویى‭ ‬من‭ ‬همان‭ ‬کسى‭ ‬نبودم‭ ‬که‭ ‬ساعاتى‭ ‬پیش‭ ‬علیرغم‭ ‬این‭ ‬که‭ ‬گلوله‭ ‬بدنم‭ ‬را‭ ‬سوراخ‭ ‬کرده‭ ‬بود،‭ ‬سرخوش‭ ‬بودم‭ ‬و‭ ‬فریاد‭ ‬می‌زدم‭ ‬‮«‬اگر‭ ‬مرا‭ ‬چون‭ ‬عین‌القضات‭ ‬شمع‭ ‬آجین‭ ‬کنید،‭ ‬حتى‭ ‬حسرت‭ ‬شنیدن‭ ‬یک‭ ‬آخ‭ ‬را‭ ‬هم‭ ‬بر‭ ‬دلتان‭ ‬خواهم‭ ‬گذاشت‭.‬‮»‬‭ ‬پس‭ ‬چرا‭ ‬حالا‭ ‬این‭ ‬همه‭ ‬مى‌ترسیدم. ‬اثر‭ ‬آمپول‌هاى‭ ‬بیهوشى‭ ‬که‭ ‬کمتر‭ ‬مى‌شد،‭ ‬درد‭ ‬جاى‭ ‬گلوله‭ ‬و‭ ‬جراحى‭ ‬صد‭ ‬برابر‭ ‬مى‌شد. ‬اگر‭ ‬یک‭ ‬شخص‭ ‬عادى‭ ‬از‭ ‬عمل‭ ‬جراحى‭ ‬بیرون‭ ‬مى‌آمد،‭ ‬به‭ ‬او‭ ‬تا‭ ‬مدت‌ها‭ ‬آمپول‭ ‬مسکن‭ ‬مى‌زدند‭ ‬تا‭ ‬درد‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬جراحى‭ ‬را‭ ‬بهتر‭ ‬تحمل‭ ‬کند،‭ ‬اما‭ ‬به‭ ‬من‭ ‬آمپول‭ ‬مسکن‭ ‬نزده‭ ‬بودند‭ ‬تا‭ ‬از‭ ‬درد‭ ‬من‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬شروع‭ ‬شکنجه‭ ‬استفاده‭ ‬کنند. ‬حدود‭ ‬بیست‭ ‬سانت‭ ‬شکمم‭ ‬را‭ ‬شکافته‭ ‬بودند‭ ‬تا‭ ‬جاى‭ ‬آسیب‌هاى‭ ‬گلوله‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬جراحى‭ ‬ترمیم‭ ‬کنند. ‬و‭ ‬حالا‭ ‬درد‭ ‬این‭ ‬بیست‭ ‬سانت‭ ‬شکم‭ ‬شکافته،‭ ‬از‭ ‬درد‭ ‬جاى‭ ‬گلوله‭ ‬بیشتر‭ ‬شده‭ ‬بود. ‬وقتى‭ ‬گلوله‭ ‬خورده‭ ‬بودم،‭ ‬هشت‭ ‬خیابان‭ ‬و‭ ‬کوچه‭ ‬را‭ ‬دویده‭ ‬بودم‭ ‬و‭ ‬خون‭ ‬زیادى‭ ‬از‭ ‬بدنم‭ ‬رفته‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬دچار‭ ‬ضعف‭ ‬شده‭ ‬بودم. ‬و‭ ‬اکنون‭ ‬درد‭ ‬و‭ ‬ضعف‭ ‬و‭ ‬تشنگى‭ ‬در‭ ‬گرماى‭ ‬مرداد‭ ‬ماه‭ ‬به‭ ‬خودى‭ ‬خود‭ ‬مرا‭ ‬به‭ ‬بدترین‭ ‬شکل‭ ‬شکنجه‭ ‬مى‌کردند‭ ‬و‭ ‬دیگر‭ ‬تحمل‭ ‬تلنگر‭ ‬یک‭ ‬انگشت‭ ‬را‭ ‬هم‭ ‬نداشتم،‭ ‬چه‭ ‬رسد‭ ‬به‭ ‬تحمل‭ ‬شکنجه‭ ‬هایى‭ ‬که‭ ‬مى‌دانستم‭ ‬چگونه‭ ‬خواهد‭ ‬بود. ‬

یکباره‭ ‬خودم‭ ‬را‭ ‬ضعیف‭ ‬حس‭ ‬کردم. ‬همه‭ ‬خودسازى‌هاى‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬دستگیرى،‭ ‬براى‭ ‬تحمل‭ ‬احتمالى‭ ‬شکنجه‭ ‬هاى‭ ‬طاقت‭ ‬فرسا‭ ‬در‭ ‬زندان،‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬وضعیت‭ ‬دیگر‭ ‬خودش‭ ‬را‭ ‬بى‌خاصیت‭ ‬نشان‭ ‬می‌داد. ‬اگر‭ ‬این‭ ‬توانایى‭ ‬را‭ ‬داشتم‭ ‬تا‭ ‬به‭ ‬خودم‭ ‬بگویم‭ ‬بمیر! ‬مى‌گفتم‭ ‬بمیر‭ ‬و‭ ‬مى‌مردم‭ ‬و‭ ‬خودم‭ ‬را‭ ‬نجات‭ ‬مى‌دادم. ‬بارها‭ ‬آرزوى‭ ‬مرگ‭ ‬کردم‭ ‬و‭ ‬مرگى‭ ‬نیامد. ‬بارها‭ ‬نفسم‭ ‬را‭ ‬نگه‭ ‬داشتم‭ ‬تا‭ ‬از‭ ‬بى‌اکسیژنى‭ ‬بمیرم،‭ ‬اما‭ ‬نفسم‭ ‬بى‭ ‬اختیار‭ ‬برمى‌گشت. ‬اگر‭ ‬دست‌هایم‭ ‬باز‭ ‬بود،‭ ‬شاید‭ ‬راهى‭ ‬براى‭ ‬کشتن‭ ‬خودم‭ ‬پیدا‭ ‬مى‌کردم. ‬تنها‭ ‬پنجره‭ ‬اتاق‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬میله‌هاى‭ ‬مشبک‭ ‬آهنى‭ ‬مسدود‭ ‬کرده‭ ‬بودند‭. ‬بعدها‭ ‬فهمیدم‭ ‬زندانى‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬من‭ ‬خودش‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬پنجره‭ ‬این‭ ‬اتاق‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬طبقه‭ ‬سوم‭ ‬بیمارستان‭ ‬شهربانى‭ ‬واقع‭ ‬در‭ ‬خیابان‭ ‬بهار‭ ‬تهران‭ ‬بود،‭ ‬به‭ ‬حیاط‭ ‬پرت‭ ‬کرده‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬کشته‭ ‬بود. ‬از‭ ‬شدت‭ ‬غم‭ ‬اشک‭ ‬از‭ ‬چشمم‭ ‬جارى‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬تا‭ ‬لبم‭ ‬سرید. ‬شورى‭ ‬اشک‭ ‬را‭ ‬بر‭ ‬لبم‭ ‬حس‭ ‬کردم‭ ‬و‭ ‬تشنگى‌ام‭ ‬تشدید‭ ‬شد. ‬از‭ ‬جاى‭ ‬بخیه‌هایم‭ ‬خون‭ ‬بیرون‭ ‬می‌زد. ‬دوباره‭ ‬تصمیم‭ ‬به‭ ‬خودکشى‭ ‬گرفتم. ‬تنم‭ ‬را‭ ‬تکان‭ ‬دادم‭ ‬تا‭ ‬بخیه‭ ‬هایم‭ ‬را‭ ‬پاره‭ ‬کنم‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬خونریزى‭ ‬بمیرم. ‬از‭ ‬شدت‭ ‬درد‭ ‬بى‌حرکت‭ ‬ماندم. ‬حتى‭ ‬دیگر‭ ‬نفسم‭ ‬به‭ ‬سختى‭ ‬در‭ ‬مى‌آمد.

‬در‭ ‬این‭ ‬حالت‭ ‬نهایت‭ ‬ناتوانى‭ ‬یک‭ ‬انسان‭ ‬را‭ ‬تجربه‭ ‬مى‌کردم.‭ ‬فکر‭ ‬کردم‭ ‬با‭ ‬این‭ ‬حالى‭ ‬که‭ ‬دارم،‭ ‬زیاد‭ ‬زیر‭ ‬شکنجه‭ ‬زنده‭ ‬نمى‌مانم‭ ‬و‭ ‬این‭ ‬فکر‭ ‬دوباره‭ ‬مرا‭ ‬خوشحال‭ ‬کرد. ‬حاضر‭ ‬بودم‭ ‬مى‌توانستم‭ ‬هزاربار‭ ‬بمیرم،‭ ‬اما‭ ‬زیر‭ ‬شکنجه‭ ‬دوستانم‭ ‬را‭ ‬لو‭ ‬ندهم. ‬یکباره‭ ‬شروع‭ ‬به‭ ‬ذکر‭ ‬گفتن‭ ‬کردم. ‬تمام‭ ‬شعرهاى‭ ‬انقلابى‭ ‬که‭ ‬حفظ‭ ‬کرده‭ ‬بودم‭ ‬را‭ ‬زیر‭ ‬لب‭ ‬زمزمه‭ ‬کردم. ‬تمام‭ ‬ذکرهاى‭ ‬قبلى‭ ‬را‭ ‬که‭ ‬بلد‭ ‬بودم‭ ‬زمزمه‭ ‬کردم‭. ‬صدبار‭ ‬عین‌القضات‭ ‬و‭ ‬شمع‭ ‬آجین‭ ‬شدن‭ ‬و‭ ‬آخ‭ ‬نگفتن‌اش‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬یاد‭ ‬آوردم‭ ‬و‭ ‬آرام‭ ‬آرام‭ ‬روحیه‭ ‬مقاومت‭ ‬در‭ ‬من‭ ‬بالا‭ ‬رفت. ‬چند‭ ‬ساعت‭ ‬بعد،‭ ‬وقتى‭ ‬که‭ ‬هنوز‭ ‬صبح‭ ‬زود‭ ‬بود،‭ ‬بازجوها‭ ‬بازگشتند. ‬اما‭ ‬خوشبختانه‭ ‬ذکرها‭ ‬علیرغم‭ ‬درد،‭ ‬مرا‭ ‬به‭ ‬حالت‭ ‬سرخوشى‭ ‬قبل‭ ‬از‭ ‬عمل‭ ‬جراحى‭ ‬بازگردانده‭ ‬بودند. ‬بازجوها‭ ‬تا‭ ‬آنجا‭ ‬که‭ ‬مى‌شد‭ ‬یک‭ ‬زخمى‭ ‬را‭ ‬شکنجه‭ ‬کرد،‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬عین‭ ‬حال‭ ‬او‭ ‬را‭ ‬زنده‭ ‬نگه‭ ‬داشت،‭ ‬مرا‭ ‬شکنجه‭ ‬کردند‭ ‬و‭ ‬من‭ ‬همراه‭ ‬فریادهایم‭ ‬ذکر‭ ‬مى‌گفتم؛‭ ‬تا‭ ‬دوباره‭ ‬از‭ ‬فشار‭ ‬شکنجه‭ ‬از‭ ‬هوش‭ ‬رفتم. ‬وقتى‭ ‬دوباره‭ ‬به‭ ‬هوش‭ ‬آمدم،‭ ‬بازجوها‭ ‬نبودند. ‬دقایقى‭ ‬طول‭ ‬کشید‭ ‬تا‭ ‬من‭ ‬خودم‭ ‬را‭ ‬و‭ ‬وضعیت‌ام‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬یاد‭ ‬آورم. ‬اما‭ ‬همین‭ ‬که‭ ‬خودم‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬جا‭ ‬آوردم،‭ ‬بیش‭ ‬از‭ ‬پیش‭ ‬غرق‭ ‬وحشت‭ ‬شدم. ‬دوباره‭ ‬گویى‭ ‬من‭ ‬آدمى‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬خودم‭ ‬مى‌شناختم‭ ‬نبودم. ‬دوباره‭ ‬شده‭ ‬بودم‭ ‬موجودى‭ ‬که‭ ‬تحمل‭ ‬یک‭ ‬تلنگر‭ ‬را‭ ‬نداشت. ‬شده‭ ‬بودم‭ ‬مثل‭ ‬آدمى‭ ‬که‭ ‬بر‭ ‬تاب‭ ‬سوار‭ ‬است‭ ‬و‭ ‬بالا‭ ‬می‌رود‭ ‬و‭ ‬یکباره‭ ‬پایین‭ ‬می‌افتد‭ ‬و‭ ‬دلش‭ ‬هرى‭ ‬از‭ ‬ترس‭ ‬مى‌ریزد‭ ‬و‭ ‬دوباره‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬ذکر‭ ‬بالا‭ ‬مى‌آورد. ‬شده‭ ‬بودم‭ ‬آدمى‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬چاه‭ ‬سیاه‭ ‬وحشت‭ ‬فرو‭ ‬مى‌افتد‭ ‬و‭ ‬دوباره‭ ‬با‭ ‬ذکر‭ ‬بالا‭ ‬مى‌آید. ‬با‭ ‬آنکه‭ ‬آماده‭ ‬مرگ‭ ‬بودم‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬بابت‭ ‬ترسى‭ ‬نداشتم‭ ‬و‭ ‬آرزویش‭ ‬را‭ ‬داشتم،‭ ‬اما‭ ‬از‭ ‬شکنجه‭ ‬دچار‭ ‬اضطراب‭ ‬می‌شدم‭.‬

‭ ‬این‭ ‬بار‭ ‬زودتر‭ ‬شروع‭ ‬به‭ ‬ذکر‭ ‬گفتن‭ ‬کردم. ‬ترسم‭ ‬این‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬وقتى‭ ‬شکنجه‭ ‬گرها‭ ‬بر‭ ‬مى‌گردند،‭ ‬من‭ ‬آماده‭ ‬مقاومت‭ ‬نباشم. ‬ذکرها‭ ‬را‭ ‬تند‭ ‬و‭ ‬تند‭ ‬می‌گفتم‭ ‬و‭ ‬اگر‭ ‬بعضى‭ ‬از‭ ‬آنها‭ ‬بر‭ ‬من‭ ‬کم‭ ‬اثر‭ ‬بودند،‭ ‬یا‭ ‬تاثیرشان‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬دست‭ ‬می‌دادند،‭ ‬ذکرهاى‭ ‬دیگرى‭ ‬می‌گفتم‭. ‬خوشبختانه‭ ‬این‭ ‬بار‭ ‬هم‭ ‬وقتى بازجوها بازگشتند ‬که‭ ‬من‭ ‬روحیه‌ام‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬ذکرها‭ ‬قوى‭ ‬کرده‭ ‬بودم. ‬این‭ ‬ماجرا‭ ‬به‭ ‬مدت‭ ‬دو‭ ‬هفته‭ ‬تکرار‭ ‬شد. ‬در‭ ‬این‭ ‬دو‭ ‬هفته‭ ‬هر‭ ‬روز‭ ‬صبح‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬خواب‭ ‬بر‭ ‬مى‌خواستم،‭ ‬روحیه‌اى‭ ‬ضعیف‭ ‬داشتم‭ ‬و‭ ‬هر‭ ‬شب‭ ‬که‭ ‬مى‌خوابیدم،‭ ‬روحیه‌اى‭ ‬بسیار‭ ‬قوى‭ ‬داشتم. ‬و‭ ‬این‭ ‬تنها‭ ‬به‭ ‬خاطر‭ ‬ذکرهایى‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬من‭ ‬براى‭ ‬بالا‭ ‬بودن‭ ‬روحیه‭ ‬خود‭ ‬زیر‭ ‬لب‭ ‬یا‭ ‬در‭ ‬ذهنم‭ ‬زمزمه‭ ‬مى‌کردم. ‬در‭ ‬همان‭ ‬دو‭ ‬هفته‌اى‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬بیمارستان‭ ‬ساواک‭ ‬بسترى‭ ‬بودم،‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬تجربه‭ ‬رسیدم‭ ‬که‭ ‬آنچه‭ ‬فکر‭ ‬مى‌کنم‭ ‬بر‭ ‬احساس‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬نتیجه‭ ‬بر‭ ‬رفتار‭ ‬من‭ ‬اثر‭ ‬مى‌گذارد. ‬اما‭ ‬خواب‌ها‭ ‬دوباره‭ ‬خلق‭ ‬مرا‭ ‬پایین‭ ‬مى‌آورند. ‬دیگر‭ ‬براى‭ ‬من‭ ‬نقش‭ ‬ذکر‭ ‬بر‭ ‬روح‭ ‬و‭ ‬روان‭ ‬و‭ ‬رفتارم‭ ‬از‭ ‬روز‭ ‬هم‭ ‬روشن‌تر‭ ‬شده‭ ‬بود‭. ‬شرایط‭ ‬من‭ ‬یک‭ ‬شرایط‭ ‬آزمایشگاهى‭ ‬روانشناسى‭ ‬شده‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬مرا‭ ‬موضوع‭ ‬شناخت‭ ‬خودم‭ ‬کرده‭ ‬بود. ‬در‭ ‬این‭ ‬دو‭ ‬هفته،‭ ‬چه‭ ‬آن‭ ‬روزهایى‭ ‬که‭ ‬زیر‭ ‬شکنجه‭ ‬بودم،‭ ‬و‭ ‬چه‭ ‬آن‭ ‬روزهایى‭ ‬که‭ ‬مرا‭ ‬شکنجه‭ ‬نمى‌کردند،‭ ‬روحیه‭ ‬ام‭ ‬متغیرى‭ ‬بود‭ ‬از‭ ‬تابع‭ ‬ذکرها. ‬

بعد‭ ‬از‭ ‬دو‭ ‬هفته‭ ‬مرا‭ ‬از‭ ‬بیمارستان‭ ‬ساواک‭ ‬به‭ ‬شکنجه‌گاه‭ ‬بردند،‭ ‬و‭ ‬آنقدر‭ ‬شکنجه‭ ‬کردند‭ ‬که‭ ‬تا‭ ‬پاى‭ ‬مرگ‭ ‬رفتم. ‬و‭ ‬دوباره‭ ‬مرا‭ ‬به‭ ‬بیمارستان‭ ‬نظامى‭ ‬برگرداندند‭ ‬و‭ ‬سه‭ ‬بار‭ ‬زیر‭ ‬عمل‭ ‬جراحى‭ ‬رفتم‭ ‬و‭ ‬صد‭ ‬روز‭ ‬دیگر‭ ‬در‭ ‬بیمارستان‭ ‬بسترى‭ ‬شدم‭ ‬تا‭ ‬نمیرم. ‬در‭ ‬این‭ ‬صد‭ ‬روز‭ ‬بازجویى‭ ‬مى‌شدم،‭ ‬اما‭ ‬دیگر‭ ‬شکنجه‭ ‬نشدم. ‬ولى‭ ‬به‭ ‬تجربه‭ ‬دیدم‭ ‬که‭ ‬این‭ ‬ذکرها‭ ‬هستند‭ ‬که‭ ‬مرا‭ ‬در‭ ‬مقابل‭ ‬بازجوها‭ ‬قوى‭ ‬نگه‭ ‬مى‌دارند. ‬

وقتى‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬محکومیت‭ ‬در‭ ‬دادگاه‭ ‬به‭ ‬زندان‭ ‬عمومى‭ ‬منتقل‭ ‬شدم،‭ ‬بزرگترین‭ ‬کنجکاوى‭ ‬من‭ ‬در‭ ‬مورد‭ ‬روان‭ ‬انسان‭ ‬بود. ‬براى‭ ‬همین‭ ‬مشغول‭ ‬مطالعه‭ ‬کتاب‌هاى‭ ‬روانشناسى‭ ‬شدم. ‬روانشناسى‭ ‬براى‭ ‬من‭ ‬یک‭ ‬رشته‭ ‬تحصیلى‭ ‬نبود‭ ‬که‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬براى‭ ‬نمره‭ ‬بخوانم. ‬یک‭ ‬نیاز‭ ‬رهایى‭ ‬بخش‭ ‬بود. ‬من‭ ‬انسان‭ ‬بودم،‭ ‬اما‭ ‬انسان‭ ‬را‭ ‬آن‭ ‬گونه‭ ‬که‭ ‬مى‌خواستم‭ ‬نمى‌شناختم. ‬اما‭ ‬با‭ ‬این‭ ‬انسانى‭ ‬که‭ ‬نمى‌شناختم،‭ ‬باید‭ ‬براى‭ ‬حقوق‭ ‬انسان‌هاى‭ ‬دیگر‭ ‬مبارزه‭ ‬مى‌کردم. ‬در‭ ‬این‭ ‬هنگام‭ ‬روانشناسى‭ ‬از‭ ‬نان‭ ‬شب‭ ‬برایم‭ ‬واجب‭ ‬تر‭ ‬شده‭ ‬بود‭.‬

جوانى‭ ‬نوزده‭ ‬ساله‭ ‬بودم‭ ‬و‭ ‬دو‭ ‬سالى‭ ‬می‌شد‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬زندان‭ ‬سیاسى‭ ‬دوران‭ ‬شاه‭ ‬زندانى‭ ‬بودم. ‬در‭ ‬آن‭ ‬سال‌ها‭ ‬زندان‭ ‬سیاسى‭ ‬از‭ ‬داشتن‭ ‬پزشک‭ ‬عادى‭ ‬هم‭ ‬محروم‭ ‬بود،‭ ‬چه‭ ‬رسد‭ ‬به‭ ‬روانشناس‭ ‬و‭ ‬روانپزشک. ‬اما‭ ‬کمتر‭ ‬کسى‭ ‬از‭ ‬زندانیان‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬زیر‭ ‬شکنجه‌هاى‭ ‬ساواک‭ ‬لطمه‭ ‬جسمى‭ ‬و‭ ‬روحى‭ ‬نخورده‭ ‬باشد. ‬در‭ ‬داخل‭ ‬زندان‭ ‬سیاسى،‭ ‬زندانیان‭ ‬مخفیانه‭ ‬تشکیلاتى‭ ‬راه‭ ‬انداخته‭ ‬بودند‭ ‬تا‭ ‬در‭ ‬زمینه‌هاى‭ ‬مختلف‭ ‬به‭ ‬هم‭ ‬کمک‭ ‬کنند. ‬یکى‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬زمینه‌ها،‭ ‬کمک‌هاى‭ ‬روانشناسانه‭ ‬بود. ‬در‭ ‬آن‭ ‬سال‌ها‭ ‬مخفیانه‭ ‬تیمى‭ ‬تشکیل‭ ‬شد،‭ ‬تا‭ ‬با‭ ‬مطالعه‭ ‬کتاب‌هاى‭ ‬موجود‭ ‬روانشناسى،‭ ‬راه‭ ‬حل‌هایى‭ ‬براى‭ ‬تخفیف‭ ‬رنج‭ ‬روحى‭ ‬زندانیان‭ ‬بیابد. ‬خوشبختانه‭ ‬در‭ ‬زمینه‭ ‬روانشناسى‭ ‬تعدادى‭ ‬کتاب‭ ‬وجود‭ ‬داشت. ‬من‭ ‬به‭ ‬همراه‭ ‬بچه‌هاى‭ ‬آن‭ ‬تیم‭ ‬شروع‭ ‬به‭ ‬مطالعه‭ ‬این‭ ‬کتاب‌ها‭ ‬کردیم. ‬از‭ ‬آنجا‭ ‬که‭ ‬زندانى‭ ‬کارى‭ ‬ندارد‭ ‬و‭ ‬وقتش‭ ‬آزاد‭ ‬است،‭ ‬این‭ ‬مطالعات‭ ‬از‭ ‬صبح‭ ‬تا‭ ‬به ‬شام‭ ‬ما‭ ‬ادامه‭ ‬داشت. ‬

در‭ ‬همان‭ ‬دوران‭ ‬من‭ ‬با‭ ‬نظریات‭ ‬فروید،‭ ‬یونگ،‭ ‬پیاژه،‭ ‬پاولوف،‭ ‬کارل‭ ‬هورناى،‭ ‬و‭ ‬ویکتور‭ ‬فرانکل‭ ‬آشنا‭ ‬شدم. ‬همه‭ ‬آن‭ ‬تئورى‌ها‭ ‬جذاب‭ ‬بودند. ‬اما‭ ‬از‭ ‬همه‭ ‬کاربردى‌تر،‭ ‬کتابى‭ ‬بود‭ ‬از‭ ‬کارل‭ ‬هورناى،‭ ‬بنام‭ ‬تضادهای‭ ‬درونی‭ ‬ما‭ ‬در‭ ‬مورد‭ ‬‮«‬مهر‭ ‬طلبى،‭ ‬انزواطلبى،‭ ‬و‭ ‬برترى‭ ‬طلبى‮»‬. ‬من‭ ‬این‭ ‬کتاب‭ ‬را‭ ‬ده‌ها‭ ‬بار‭ ‬خواندم‭ ‬و‭ ‬هربار‭ ‬بیشتر‭ ‬جذب‭ ‬آن‭ ‬شدم. ‬کتاب‭ ‬دیگرى‭ ‬که‭ ‬مورد‭ ‬استفاده‭ ‬درمانى‭ ‬ما‭ ‬بود،‭ ‬کتاب‭ ‬انسان‭ ‬در‭ ‬جستجوى‭ ‬معنى‭ ‬از‭ ‬ویکتور‭ ‬فرانکل‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬زیاد‭ ‬دست‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬می‌شد‭ ‬و‭ ‬انگیزه‭ ‬زندانیان‭ ‬را‭ ‬براى‭ ‬تحمل‭ ‬مشکلات‭ ‬زندان‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬معنى‭ ‬درمانى‭ ‬بالا‭ ‬می‌برد. ‬

در‭ ‬زندان‌هاى‭ ‬سیاسى‭ ‬امکان‭ ‬این‭ ‬که‭ ‬دور‭ ‬هم‭ ‬بنشینیم‭ ‬و‭ ‬کلاس‭ ‬بگذاریم‭ ‬نبود،‭ ‬تنها‭ ‬می‌شد‭ ‬یک‭ ‬به‭ ‬یک‭ ‬صحبت‭ ‬کرد،‭ ‬اما‭ ‬ما‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬تشکیلات‭ ‬مخفى‭ ‬زندانیان،‭ ‬گزارش‭ ‬مشکلات‭ ‬روحى‭ ‬هفتگى‭ ‬زندانیان‭ ‬را‭ ‬به دست‭ ‬می‌آوردیم‭ ‬و‭ ‬جمع‭ ‬بندى‭ ‬می‌کردیم. ‬و‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬مطالعات‭ ‬روانشناسى‭ ‬می‌کوشیدیم‭ ‬راه‭ ‬حل‌هایى‭ ‬براى‭ ‬آن‌ها‭ ‬بیابیم‭ ‬یا‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬آموزش‭ ‬مباحثى‭ ‬از‭ ‬روانشناسى‭ ‬آن‌ها‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬برخورد‭ ‬با‭ ‬مشکلات‭ ‬روحى‭ ‬خود‭ ‬آماده‌تر‭ ‬کنیم. ‬مدت‭ ‬چهار‭ ‬سال‭ ‬و‭ ‬نیم‭ ‬در‭ ‬زندان‭ ‬سیاسى‭ ‬بودم‭ ‬و‭ ‬یک‭ ‬سال‭ ‬و‭ ‬نیم‭ ‬در‭ ‬گروه‭ ‬روانشناسى‭ ‬فعالیت‭ ‬کردم‭ ‬و‭ ‬چون‭ ‬شرایط‭ ‬زندان‭ ‬یک‭ ‬شرایط‭ ‬آزمایشگاهى‭ ‬بود،‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬دقت‭ ‬بر‭ ‬رفتار‭ ‬زندانیان‭ ‬بسیار‭ ‬آموختم. ‬در‭ ‬کنار‭ ‬مطالعات‭ ‬روانشناسى‭ ‬مشغول‭ ‬مطالعه‭ ‬عرفان‭ ‬شدم. ‬ذهنم‭ ‬مى‌کوشید‭ ‬نسبتى‭ ‬بین‭ ‬روانشناسى‭ ‬و‭ ‬عرفان‭ ‬بیابد. ‬آنها‭ ‬دو‭ ‬راه‭ ‬کاملا‭ ‬متفاوت‭ ‬بودند،‭ ‬اما‭ ‬گاه‭ ‬اثرگذارى‌هاى‭ ‬مشابهى‭ ‬داشتند‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬نظر‭ ‬من‭ ‬مى‌توانستند‭ ‬یکدیگر‭ ‬را‭ ‬یارى‭ ‬رسانند‭. ‬به‭ ‬ویژه‭ ‬در‭ ‬حوزه‭ ‬معنى‭ ‬درمانى‭ ‬و‭ ‬معنویت‭ ‬درمانى. ‬ما‭ ‬همه‭ ‬شیفته‭ ‬علم‭ ‬بودیم،‭ ‬اما‭ ‬باور‭ ‬داشتیم‭ ‬که‭ ‬جهان‭ ‬و‭ ‬انسان‭ ‬رازهایى‭ ‬دارند‭ ‬که‭ ‬هنوز‭ ‬ناشناخته‭ ‬است. ‬و‭ ‬این‭ ‬دیدگاه‭ ‬را‭ ‬بخصوص‭ ‬وقتى‭ ‬من‭ ‬و‭ ‬تعدادى‭ ‬از‭ ‬دوستانم‭ ‬یافتیم‭ ‬که‭ ‬دسته‭ ‬جمعى‭ ‬با‭ ‬فلسفه‭ ‬علم‭ ‬آشنا‭ ‬شدیم‭ ‬و‭ ‬متدلوژى‭ ‬علوم‭ ‬را‭ ‬شناختیم‭.‬

‭ ‬در‭ ‬زندان‭ ‬البته‭ ‬زندانیانى‭ ‬بودند‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬نظر‭ ‬روحى‭ ‬بسیار‭ ‬مریض‭ ‬بودند‭ ‬و‭ ‬ما‭ ‬نمى‌توانستیم‭ ‬به‭ ‬آنها‭ ‬کمک‭ ‬کنیم. ‬من‭ ‬تنها‭ ‬علایم‭ ‬رفتار‭ ‬آنها‭ ‬را‭ ‬یاداشت‭ ‬مى‌کردم. ‬اما‭ ‬کتاب‌هاى‭ ‬موجود‭ ‬ما‭ ‬را‭ ‬براى‭ ‬کمک‭ ‬به‭ ‬آنها‭ ‬یارى‭ ‬نمى‌کردند. ‬بعضى‭ ‬از‭ ‬آنها‭ ‬دست‭ ‬به‭ ‬خودکشى‭ ‬مى‌زدند‭ ‬و‭ ‬یا‭ ‬رفتارهاى‭ ‬عجیب‭ ‬و‭ ‬غریب‭ ‬از‭ ‬خود‭ ‬نشان‭ ‬مى‌دادند‭.‬

وقتى‭ ‬انقلاب‭ ‬شد‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬زندان‭ ‬آزاد‭ ‬شدم،‭ ‬فرصتى‭ ‬شش‭ ‬ماهه‭ ‬یافتم،‭ ‬تا‭ ‬مطالعات‭ ‬روانشناسى‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬دنبال‭ ‬کنم‭ ‬و‭ ‬عطشى‭ ‬را‭ ‬که‭ ‬یافته‭ ‬بودم،‭ ‬سیراب‭ ‬کنم. ‬در‭ ‬آن‭ ‬شش‭ ‬ماه‭ ‬حدود‭ ‬صد‭ ‬و‭ ‬سى‭ ‬جلد‭ ‬کتاب‭ ‬و‭ ‬جزوه‭ ‬روانشناسى‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬کتابخانه‌ای‭ ‬امانت‭ ‬گرفتم‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬شکل‭ ‬مقایسه‌ای‭ ‬آن‌ها‭ ‬را‭ ‬خواندم‭ ‬و‭ ‬فیش‌بردارى‭ ‬کردم. ‬این‭ ‬مطالعات‭ ‬براى‭ ‬خلق‭ ‬شخصیت‭ ‬در‭ ‬آثار‭ ‬هنرى‭ ‬هم‭ ‬مفید‭ ‬بود. ‬بعدها‭ ‬نیز‭ ‬هرگاه‭ ‬چند‭ ‬کتاب‭ ‬براى‭ ‬خواندن‭ ‬در‭ ‬اختیارم‭ ‬بود،‭ ‬من‭ ‬اول‭ ‬از‭ ‬کتاب‭ ‬روانشناسى‭ ‬شروع‭ ‬می‌کردم. ‬هنوز‭ ‬هم‭ ‬همینطور‭ ‬است. ‬تا‭ ‬آنجا‭ ‬که‭ ‬می‌توانم‭ ‬بگویم‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬سینما،‭ ‬دغدغه‭ ‬شخصى‭ ‬و‭ ‬علاقه‭ ‬اول‭ ‬من‭ ‬روانشناسى‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬هست.‬‭ ‬اگر‭ ‬مطالعات‭ ‬روانشناسى‭ ‬نبود،‭ ‬هرگز‭ ‬از‭ ‬پس‭ ‬ساختن‭ ‬فیلمى‭ ‬چون‭ ‬«سلام‭ ‬سینما»‭ ‬بر‭ ‬نمی‌آمدم‭.‬

پس‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬زندان‭ ‬با‭ ‬فلسفه‭ ‬علم‭ ‬آشنا‭ ‬شده‭ ‬بودم،‭ ‬همیشه‭ ‬یک‭ ‬مشکل‭ ‬با‭ ‬روانشناسى‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬علم‭ ‬داشتم،‭ ‬و‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬یک‭ ‬علم‭ ‬دقیقه،‭ ‬چون‭ ‬پزشکى‭ ‬نمی‌دانستم. ‬در‭ ‬روانشناسى‭ ‬انواع‭ ‬فرضیه‌هاى‭ ‬متناقض‭ ‬وجود‭ ‬داشت،‭ ‬که‭ ‬هر‭ ‬کدام‭ ‬تا‭ ‬حدودى‭ ‬موثر‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬تا‭ ‬حدودى‭ ‬ناکارآمد. ‬این‭ ‬امر‭ ‬البته‭ ‬طبیعى‭ ‬بود،‭ ‬روح‭ ‬انسان‭ ‬شبیه‭ ‬جسم‭ ‬او‭ ‬نبود،‭ ‬تا‭ ‬در‭ ‬شرایط‭ ‬آزمایشگاهى‭ ‬صد‭ ‬در‭ ‬صدى‭ ‬قرار‭ ‬بگیرد. ‬هر‭ ‬انسانى‭ ‬با‭ ‬فرهنگ‭ ‬و‭ ‬تجربیات‭ ‬متفاوتش،‭ ‬رفتار‭ ‬متفاوتى‭ ‬از‭ ‬خود‭ ‬نشان‭ ‬می‌داد. ‬روانشناسى‭ ‬زیست‭ ‬شناسى‭ ‬نبود‭ ‬که‭ ‬براى‭ ‬آزمایش‭ ‬تعرق‭ ‬گیاه،‭ ‬مثلا‭ ‬دو‭ ‬شمعدانى‭ ‬را‭ ‬زیر‭ ‬سرپوش‭ ‬شیشه‌ای‭ ‬بگذارد‭ ‬و‭ ‬برگ‭ ‬یکى‭ ‬از‭ ‬شمعدانى‌ها‭ ‬را‭ ‬حذف‭ ‬کند‭ ‬و‭ ‬یکى‭ ‬را‭ ‬باقى‭ ‬گذارد،‭ ‬تا‭ ‬ببیند‭ ‬تعرق‭ ‬گیاه‭ ‬از‭ ‬برگ‭ ‬است‭ ‬یا‭ ‬از‭ ‬چیز‭ ‬دیگر. ‬نمی‌شد‭ ‬دو‭ ‬آدمى‭ ‬را‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬سلول‭ ‬انفرادى‭ ‬هستند،‭ ‬چون‭ ‬دو‭ ‬شمعدانى‭ ‬در‭ ‬زیر‭ ‬سرپوش‭ ‬شیشه‌ای‭ ‬تصور‭ ‬کرد‭ ‬و‭ ‬یکى‭ ‬از‭ ‬آن‌ها‭ ‬را‭ ‬مدتی‭ ‬کوتاهتر‭ ‬و‭ ‬دومى‭ ‬را‭ ‬طولانى‌تر‭ ‬در‭ ‬سلول‭ ‬خیال‭ ‬کرد،‭ ‬تا‭ ‬معلوم‭ ‬شود‭ ‬مدت‭ ‬تحمل‭ ‬آدمى‭ ‬در‭ ‬سلول‭ ‬انفرادى‭ ‬چقدر‭ ‬است. ‬آدم‌ها‭ ‬از‭ ‬اشیاء‭ ‬و‭ ‬گیاهان‭ ‬متفاوت‭ ‬بودند. ‬زندانی‌ای‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬روز‭ ‬اول‭ ‬سلول‭ ‬انفرادى‭ ‬تسلیم‭ ‬می‌شد‭ ‬و‭ ‬زندانی‌ای‭ ‬بود‭ ‬که‭ ‬سال‌ها‭ ‬در‭ ‬سلول‭ ‬می‌ماند‭ ‬و‭ ‬تسلیم‭ ‬نمی‌شد. ‬ما‭ ‬زندانیان‭ ‬شبیه‭ ‬هم‭ ‬نبودیم‭ ‬و‭ ‬نمی‌شد‭ ‬ما‭ ‬را‭ ‬چون‭ ‬گل‭ ‬شمعدانى‭ ‬گواه‭ ‬یکدیگر‭ ‬گرفت،‭ ‬در‭ ‬نتیجه‭ ‬روانشناسى‭ ‬از‭ ‬دقت‭ ‬علوم‭ ‬دقیقه‭ ‬برخوردار‭ ‬نبود.

‬تا‭ ‬اینکه‭ ‬در‭ ‬فرصت‭ ‬دو‭ ‬ساله‌ای‭ ‬که‭ ‬از‭ ‬سال‭ ‬‮‬۲۰۰۵ در‭ ‬تاجیکستان‭ ‬بودم،‭ ‬دوباره‭ ‬فرصت‭ ‬مطالعات‭ ‬روانشناسى‭ ‬را‭ ‬یافتم‭ ‬و‭ ‬این‭ ‬بار‭ ‬با‭ ‬کتاب‌هایى‭ ‬در‭ ‬زمینه‭ ‬رفتار‭ ‬درمانى‭ ‬شناختى،‭ ‬آشنا‭ ‬شدم‭ ‬و‭ ‬کنجکاوى‌ام‭ ‬دوباره‭ ‬تحریک‭ ‬شد. ‬این‭ ‬روش‭ ‬که‭ ‬به‭ ‬اندازه‭ ‬گیرى‌هاى‭ ‬علوم‭ ‬دقیقه‭ ‬نزدیک‭ ‬شده‭ ‬بود،‭ ‬پاسخ‭ ‬گمشده‭ ‬سالیان‭ ‬دراز‭ ‬من‭ ‬بود. ‬این‭ ‬روش‭ ‬دست‭ ‬از‭ ‬کلى‭ ‬گویى‭ ‬و‭ ‬تعریف‭ ‬انسان‭ ‬برداشته‭ ‬بود،‭ ‬و‭ ‬درباره‭ ‬افکار‭ ‬و‭ ‬رفتار‭ ‬آدمى‭ ‬صحبت‭ ‬می‌کرد‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬جاى‭ ‬برچسب‭ ‬زدن‭ ‬نام‭ ‬بیمارى‌ها‭ ‬بر‭ ‬مراجعین،‭ ‬می‌کوشید‭ ‬افکار‭ ‬و‭ ‬رفتار‭ ‬آن‌ها‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬تغییر‭ ‬موقعیت،‭ ‬افکار‭ ‬و‭ ‬رفتار‭ ‬درمانى‭ ‬کنترل‭ ‬کند. ‬در‭ ‬این‭ ‬روش‭ ‬نقش‭ ‬دکتر‭ ‬و‭ ‬دیوانه‭ ‬دوران‭ ‬نخست‭ ‬روانشناسى،‭ ‬و‭ ‬دکتر‭ ‬و‭ ‬بیمار‭ ‬سال‌هاى‭ ‬میانى،‭ ‬به‭ ‬مراجع‭ ‬و‭ ‬مشاور‭ ‬این‭ ‬سال‌ها‭ ‬تغییر‭ ‬کرده‭ ‬بود. ‬مراجع‭ ‬مساله‭ ‬دار،‭ ‬از‭ ‬مشاور‭ ‬می‌آموخت‭ ‬چگونه‭ ‬با‭ ‬نظارت‭ ‬بر‭ ‬افکار‭ ‬و‭ ‬رفتار‭ ‬خویش،‭ ‬کنترل‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬زمینه‭ ‬مشخصى‭ ‬به‭ ‬عهده‭ ‬گیرد. ‬این‭ ‬متد‭ ‬مرا‭ ‬آن‬چنان‭ ‬به‭ ‬خود‭ ‬جلب‭ ‬کرد،‭ ‬که‭ ‬همه‭ ‬کارهایم‭ ‬را‭ ‬رها‭ ‬کردم‭ ‬و‭ ‬مدتى‭ ‬طولانى‭ ‬بدون‭ ‬وقفه‭ ‬این‭ ‬روش‭ ‬را‭ ‬مطالعه‭ ‬کردم‭ ‬و‭ ‬آموختم‭ ‬و‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬دیگران‭ ‬آموزش‭ ‬دادم‭ ‬و‭ ‬این‭ ‬روش‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬اندکى‭ ‬تغییر،‭ ‬با‭ ‬تجربه‭ ‬ذکر‭ ‬درمانى‭ ‬که‭ ‬زیر‭ ‬شکنجه‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬زندان‭ ‬تجربه‭ ‬کرده‭ ‬بودم‭ ‬ترکیب‭ ‬کردم. ‬و‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬بعد‭ ‬هرگاه‭ ‬در‭ ‬اطرافم‭ ‬کسى‭ ‬را‭ ‬دچار‭ ‬مشکلات‭ ‬روحى‭ ‬دیدم،‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬آموزش‭ ‬آن‭ ‬روش‭ ‬یارى‭ ‬دادم. ‬ادامه‭ ‬مطالعات‭ ‬روانشناسى‭ ‬و‭ ‬تجربیات‭ ‬شخصى‌ام،‭ ‬به‭ ‬اضافه‭ ‬مطالعاتى‭ ‬که‭ ‬قبلا‭ ‬در‭ ‬زمینه‭ ‬عرفان‭ ‬اسلامى،‭ ‬هندى،‭ ‬بودایى‭ ‬داشتم،‭ ‬مرا‭ ‬به‭ ‬متد‭ ‬حاضر‭ ‬که‭ ‬نام‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬ذکر‭ ‬درمانى‭ ‬گذاشتم،‭ ‬رساند. ‬ابتدا‭ ‬این‭ ‬روش‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬حاشیه‭ ‬کلاس‌هاى‭ ‬سینمایى‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬هر‭ ‬گوشه‭ ‬دنیا‭ ‬داشتم‭ ‬تدریس‭ ‬می‌کردم،‭ ‬اما‭ ‬در‭ ‬نهایت‭ ‬به‭ ‬چاپ‭ ‬مستقل‭ ‬آن‭ ‬خودم‭ ‬را‭ ‬راضى‭ ‬کردم،‭ ‬تا‭ ‬علاقه‌مندان‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬تجربه‭ ‬شریک‭ ‬کنم‭. ‬

اگرچه‭ ‬من‭ ‬از‭ ‬مطالعه‭ ‬روانشناسى‭ ‬بسیار‭ ‬آموخته‌ام،‭ ‬اما‭ ‬تجربیات‭ ‬زندگى‭ ‬من،‭ ‬به‭ ‬ویژه‭ ‬آن‭ ‬دو‭ ‬هفته‭ ‬اولى‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬زیر‭ ‬شکنجه‭ ‬ذکر‭ ‬درمانى‭ ‬را‭ ‬تجربه‭ ‬مى‌کردم،‭ ‬روح‭ ‬اصلى‭ ‬این‭ ‬کتاب‭ ‬را‭ ‬تشکیل‭ ‬مى‌دهد‭.‬

فهرست کتاب:

  • فصل‭ ‬اول: در‭ ‬کدام‭ ‬زنجیره‌‏اى‭ ‬از‭ ‬علل‭ ‬گرفتاریم؟
  • فصل‭ ‬دوم: آشنایى‭ ‬کلى‭ ‬با‭ ‬ذکر‭ ‬درمانى
  • فصل‭ ‬سوم: موقعیت‭ ‬بد
  • فصل‭ ‬چهارم: ناخودآگاه
  • فصل‭ ‬پنجم: فکر
  • فصل‭ ‬ششم: احساسات
  • فصل‭ ‬هفتم: رفتار
  • فصل‭ ‬هشتم: جسم
  • فصل‭ ‬نهم: خلاصه‭ ‬ذکرها
  • فصل‭ ‬دهم: اراده‭ ‬
  • فصل‭ ‬یازدهم: تجربیات‭ ‬مولف
همرسانی کنید:

مطالب وابسته