راهنمای کتاب

Search
Close this search box.

فرهنگ اشعار فارسی پراکنده در متون تا قرن هفتم

کتابخانه تخصصی ادبیات

اشعار فارسی پراکنده در متون (تا سال ۷۰۰ هجری)
 نوشته علی صفری آق‌قلعه
تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن، ۱۳۹۵، ۲ جلد
بخشی از صفحات آغازین کتاب را می توانید از اینجا دریافت کنید

زبان فارسی از دیرباز به عنوان زبان مشترک اقوام ایرانی نقشی اساسی در ارتباط این اقوام با یکدیگر داشته است و از همین‌روی، یکی از مهم‌ترین بنیان‌های ملیت ایرانی به شمار می‌آید. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این زبان در سده‌های پیشین یکی از دژهای استوار برای نگهداری از ملیت ایرانی بوده است؛ بنابراین هر پژوهشی که در راه شناسایی و تقویت این زبان به انجام رسد، کوششی در استوارتر ساختن این بنای دیرپا است.

برای شناسایی هر زبان قاعدتاً باید بررسی‌ها و پژوهش‌ها را از کهن‌ترین اسناد بازمانده از آن زبان آغاز کنیم و زبان فارسی نیز از این قاعده مستثنی نیست. دانسته‌های امروزین نشان می‌دهد کهن‌ترین کتاب‌های بازمانده از زبان فارسی پس از اسلام مربوط به نیمۀ سده چهارم هجری است. این کتاب‌ها اگرچه کهن‌ترین متون مبسوط بازمانده از زبان فارسی هستند، اما کهن‌ترین نمونه‌های این زبان به شمار نمی‌آیند؛ زیرا جز این کتاب‌ها، نمونه‌های کهن‌تری از آثار فارسی دورۀ اسلامی به دست داریم که کمیت و چگونگی آنها گوناگون است. از این میانه چند نمونه از عبارت و نیز متل/ شعرهای عامیانۀ فارسی در برخی متون عربی درج شده است که معمولاً عباراتی کوتاه هستند. برخی دیگر از منابع نیز در قالب نامه‌ها و نوشته‌های رسمی هستند که به صورت پراکنده به دست آمده‌اند.

اما جز این دسته از آثار، مهم‌ترین و گسترده‌ترین نمونه‌های رسمی و ثبت‌شده از زبان فارسی مربوط به آثاری در کالبد شعر است. کهن‌ترین نمونه‌های شناخته‌شده که دورۀ سرایش آنها به دقت قابل توجه مشخص است، شعرهای مدح‌آمیز است که در چند سراینده دورۀ صفاری (مثل محمد بن وصیف سجزی، بسام کورد، محمد بن محلد/ مخلد سگزی) در دفاع از عملکرد و ستایش حکومت‌گران صفاری در نیمۀ سده سوم هجری (۲۵۱ ق و پس از آن) سروده اند. پس از آن نیز رفته‌رفته فارسی‌سرایانی مانند شهید بلخی و رودکی شعر فارسی را پرورش دادند و بنیان‌های آن را استوارتر ساختند.

اینگونه نمونه‌های شعری را می‌توان کهن‌ترین آثار رسمی زبان فارسی دری در دورۀ اسلامی و نخستین آثار ادبی این زبان به شمار آورد؛ اما چون دیوان نخستین فارسی‌سرایان در طول زمان از میان رفته، تنها منابع برای دستیابی به این سروده‌ها، آثار منثوری است که در خلال آنها به یادکرد سروده‌های این شاعران پرداخته شده است. بنابراین برای دستیابی به بخشی از کهن‌ترین نمونه‌های زبان فارسی، باید این شعرهای پراکنده را از خلال آثار منثور گردآوری کرد.

این کتاب دربرگیرندۀ مجموعه شعرهای فارسی است که به عنوان استشهاد یا آرایش کلام در خلال آثار منثور فارسی نگاشته شده از آغاز رواج فارسی‌نویسی تا سال ۷۰۰۰ ق. درج شده‌اند.

در این پژوهش ۲۲۴ متن فارسی چاپ‌شدۀ متعلق به این دوره به صورت کامل بررسی شده که از میان آنها ۱۳۶ متن دارای شعرهای فارسی است و ۸۸ اثر فاقد شعر فارسی هستند. از میان ۱۳۶ متن، تعداد ۲۲۸۵۱ بیت به دست آمد که همۀ آنها به ترتیب الفبایی قافیه مرتب شده و همراه با مشخصات کتاب‌شناسی و آگاهی‌های مرتبط با هر بیت در دسترس پژوهشگران نهاده شده است. افزون بر این، شماری تک‌مصراع و شعرهای گویشی در منابع مورد بررسی موجود بوده که همگی آنها همراه با ثبت مشخصات در پی بیت‌ها درج شده‌اند.

شعرها پس از تنظیم الفبایی، از آغاز تا پایان شماره‌گذاری شده و به هر کدام از آنها یک شماره اختصاص یافته است که ارجاعات متن و نمایه‌ها به همین شماره‌های اختصاصی است.

برای بازیابی اطلاعات مندرج در شعرها، یازده نمایه بدین‌قرار استخراج شده است: ۱. تعبیرات قرآنی به‌کاررفته در ابیات، ۲. کسان، ۳. اقوام و گروه‌ها، ۴. جای‌ها، ۵. کتاب‌ها، ۶. مضاف و منسوب‌ها، ۷. مثل‌ها و مثل‌واره‌ها، ۸. شعرهای فارسی مترجم از زبان‌های دیگر، ۹. واژه‌ها و تعبیرات، ۱۰. تخلص‌ها، ۱۱. نام سرایندگان.

پس از بخش شعرها و پیش از درج نمایه‌ها، بخشی با عنوان «یادداشت‌ها» قرار دارد کا شامل شمار اندکی یادداشت درباره برخی شعرهای مندرج در کتاب است. چون نگارش یادداشت‌ها و تعلیقات، جزو اهداف این پژوهش نبوده، این یادداشت‌ها صرفاً به دلیل روشن‌ساختن برخی موارد مرتبط با ابیات یا یادکرد دلایل برخی اصطلاحات اعمال شده در آنها نگاشته شده است.

در این پژوهش‌، همۀ شعرهای فارسی مندرج در منابع مورد بررسی استخراج شده است؛ چه شعرهایی که در منابع مورد بررسی به نام سراینده آنها اشاره شده باشد و چه شعرهایی که از سراینده آنها نامی نرفته است. در منابع پیشین فقط به گردآوری شعرهایی پرداخته شده که سرایندۀ آنها شناخته بوده است.

در این کتاب، امکان جستجوی تک‌تک بیت‌ها بر پایه ترتیب الفبایی قافیه‌ها فراهم آمده که از این راه می‌توان از جایگاه درج هر بیت در منابع منثور آگاه شد و از این آگاهی‌ها در پژوهش‌های شعر فارسی ـ به‌ویژه تصحیح متون و جنگ‌شناسی ـ بهره گرفت. در منابع پیشین، شعرهای هر سراینده به صورت جداگانه الفبایی شده است و لذا جستجوی یک بیت در آن منابع بسیار دشوار است.

با توجه به گسترده‌تر بودن منابع کتاب کنونی، بخش اعظم شعرهای مندرج در پژوهش‌های پیشین در این کتاب وارد شده است؛ ضمن اینکه منابع مورد استفاده در این پژوهش همگی پیش از سال ۷۰۰ هجری نگاشته شده‌اند و چون در زمانی نسبتاً نزدیک‌تر به دورۀ سرایش شعرها تألیف شده‌اند، سندیت آنها بیش از منابع متأخّری است که در پژوهش‌های پیشین مورد استفاده بوده است.

چون منابع پژوهش کنونی، آثار تا سال ۷۰۰ را دربرمی‌گیرد، دامنۀ شعرهای آن، سروده‌های فارسی تا پایان سدۀ هفتم هجری را شامل می‌شود و لذا شعرهای پراکندۀ بسیاری از سرایندگان ادوار متأخرتر از سده پنجم نیز در آن درج شده است که پژوهش‌های پیشین فاقد این موارد است. چون از برخی از این سرایندگان، دیوانی بر جای نمانده، پژوهش کنونی یکی از مهم‌ترین منابع گردآوری شعر این سرایندگان است.

یکی از مهم‌ترین معیارها در ضبط دقیق واژه‌های زبان فارسی، کاربرد هر واژه در قافیۀ شعرها است و در بسیاری از موارد می‌توان ضبط درست را از همین راه به دست آورد. چون پژوهش کنونی دربرگیرندۀ ۲۲۸۵۱ بیت مستقل به ترتیب الفبایی قافیه است، یکی از بزرگ‌ترین منابع بررسی قافیه در شعر فارسی به‌شمار آمده و در بررسی‌های واژه‌شناسی کارآمد خواهد بود.

خوشبختانه از بیشتر منابع و متون مورد استفاده در این پژوهش، نسخه‌هایی کهن از سده‌های ششم تا هشتم بر جای مانده که علاوه بر قدمت اصل آثار، از دیدگاه قدمت نسخه‌شناسی و اصالت اسناد نیز اهمیت ویژه دارند. برای نمونه دستنویس منحصربه‌فرد «ترجمان‌البلاغه» رادویانی مورخ ۵۰۷ ق. کهن‌ترین دستنویسی است که مجموعه‌ای قابل توجه از شعرهای فارسی در آن درج شده است. همچنین دستنویس کتابخانۀ واتیکان از «لغت فرس اسدی طوسی» که یکی از دو تحریر مندرج در پژوهش کنونی بر پایۀ این دستنویس فراهم آمده است.

چون منابع پژوهش کنونی همگی پیش از سال ۷۰۰ ق نگاشته شده و شعرهای مندرج در آنها نیز مربوط به پیش از این سال است، هنگام رویارویی با هر شعر حتی اگر به نام سرایندۀ آن تصریح نشده باشد، باز هم با توجه به کهن‌ترین متنی که در شعر در آن درج شده می‌توان دانست که شعر، پیش از نگارش آن منبع سروده شده و لذا معیاری برای جستجو و تاریخ‌گذاری شعرها در دسترس خواهد بود.

با کنار هم قرارگرفتن سروده‌ها، در مواردی که یک شعر در بیش از یک متن درج شده باشد می‌توان به اختلاف ضبط‌های منابع پی برد و در تصحیح هر متن از ضبط منابع دیگر نیز بهره برد.

گاهی بیت‌های متعدد از یک شعر بدون یادکرد نام سراینده در منبعی خارج از منابع ما ضبط شده است؛ با جستجو در کتاب کنونی اگر حتی یک بیت از این شعر در منبعی دیگر با ثبت نام سراینده درج شده باشد، می‌توان سراینده آن شعر را شناسایی کرد. بنابراین، این کتاب می‌تواند در شناسایی سرایندۀ شعرها نیز بسیار سودمند افتد.

فهرست مطالب کتاب:

  • دیباچه
  • مقدمه
  • نام اختصاری منابع
  • اشعار گردآوری شده
  • مصراع‌ها
  • شعرهای گویشی
  • یادداشت‌ها
  • نمایه‌ها:
  • تعبیرات قرآنی به کار رفته در ابیات
  • کسان
  • اقوام و گروه‌ها
  • جای‌ها
  • کتاب‌ها
  • مضاف و منسوب‌ها
  • مثل‌ها و مثلواره‌ها
  • شعرهای فارسی مترجم از زبان‌های دیگر
  • واژه‌ها و تعبیرات
  • تخلص‌ها
  • نام سرایندگان
  • فهرست متون فاقد شعر فارسی
  • کتابنامۀ عام
همرسانی کنید:

مطالب وابسته