سلمان یزدی
روزنامه شهرآرا
نشست نقد و بررسی کتاب ما ایرانیان در جمعه‌های پردیس کتاب مشهد برگزار شد. این نشست در جمعه‌های پردیس کتاب با حضور دکتر مقصود فراستخواه، نویسندۀ کتاب، دکتر محسن خلیلی، استاد دانشگاه فردوسی مشهد، و جمع زیادی از علاقه‌مندان فرهنگ و کتاب برگزار شد.
فراستخواه: معنا در غیاب مؤلف
دکتر فراستخواه در این نشست گفت: «خوشحالم که خوانده می‌شوم. معنا در غیاب مؤلف است، پایان مؤلف. مؤلف زود به‌پایان می‌رسد. واقعاً معنا خودش را از قفس آزاد می‌کند. معنا در غیاب مؤلف به جریان خودش در جهان سوم معرفت که نسبت به جهان ذهنی یک فرد جهانی بسیار عینی است ادامه می‌دهد، وگرنه به‌قول شاعر قطره دریاست اگر با دریاست/ ورنه او قطره و دریا دریاست. دریای معرفت در ذهن مخاطبان است. معرفت دریایی بیکرانه است. شما با عمل خواندنتان کتاب را معنا می‌کنید، که این لزوماً انتقادی است.»
«مگر می‌شود کسی حرف ما را ادراک کند و شالودۀ ما را به هم نریزد؟! چون او می‌خواهد در شالودۀ خودش ادراکی از اظهارات ما داشته باشد. باید بدانیم وقتی خوانده می‌شویم دیگر شالودۀ ما نیست؛ ذهن‌های دیگری هست که شالودۀ ما در آن پی‌ریزی می‌شود و ادامه پیدا می‌کند و این‌هاست که دنیای معرفت را گسترش می‌دهد.».
کنجکاوی دربارۀ ایران
«کتاب خلقیات ما ایرانیان جمال‌زاده سال ۴۵، یعنی حدود نیم‌قرن پیش، به‌شکل کتاب درآمد، درحالی‌که آن کتاب ابتدا مقاله‌ای بود که به‌سفارش مجلۀ مسائل ایران نوشته شده بود؛ این نکته یعنی اینکه خلقیات ایرانی خویشاوند بحث مسئلۀ ایران است. تا می‌خواهیم دربارۀ مسئله ایران کنجکاوی کنیم یکی از سویه‌های قضیه خلقیات ماست. برنامۀ پژوهشی خلقیات ایرانی، خارج از ارزش‌های نظری، به‌نظرم یک ارزش اخلاقی دارد. کسی که به خلقیات ایرانی حساس است، یعنی حس مسئولیت اجتماعی دارد، نگران آیندۀ ایران است. همۀ پروژه‌های بزرگ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، آموزشی و … به‌نوعی با پروژۀ خلق‌و‌خوی ایرانیان هم‌بسته هستند.»
میل به موفقیت
«برای من امیدوارکننده است که خلقیات ایرانی برای مردم مهم است. این توجه به خلقیات برای فهم تحولات اجتماعی به ما کمک می‌کند. کسانی که حدود ١۴ سال پیش دربارۀ خلق‌و‌خوی ایرانیان تحقیق کرده‌اند به یک نکتۀ مثبت رسیده‌اند که “ایرانیان میل به موفقیت دارند. ایرانی اصرار به موفقیت و ماندن دارد.” اینکه شما می‌بینید زیر پوست شهر نفس می‌کشد و زندگی جاری است نشان‌دهندۀ همین نکته است. ایرانیان در تمنا و تقلا برای بهبود بخشیدن شرایط خودشان هستند و این خیلی مهم است که می‌توانیم از مسئلۀ خلقیات به این پی ببریم.»
محسن خلیلی: خودشناسی جذاب است
در ادامۀ این نشست دکتر محسن خلیلی با توجه به کتاب ما ایرانیان گفت: «موضوع این کتاب بسیار عالی است، اما این موضوع هسته‌ای سفت و سخت دارد و آن اینکه ما ایرانی‌ها را با این سابقۀ تمدنی و تاریخی امروزه از زوایای گوناگون بشناسیم، عنصری که آقای اندرسون تحت عنوان “قدمت” مطرح می‌کنند. با این عنصر که به ایرانی‌ها نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که ایرانی‌ها قدمت تاریخی دارند که بررسی این “ما”ی ایرانی در طول تاریخی خیلی درازنا دارد و هرکسی که قدم زد در شناخت این “ما” کار خیلی ارزشمندی انجام داده است، که در این کتاب اتفاق افتاده است. اصولا خودشناسی جذاب است. همه علاقه داریم ببینیم دیگران چگونه ما را شناخته‌اند. این کتاب مثل یک آینه است. این کتاب می‌تواند مبنای یک کار عملیاتی باشد.»
«طرح مسئلۀ این کتاب بسیار فوق‌العاده است و مبانی نظری آن‌هم بسیار خوب است و می‌توان از این کتاب تقلید کرد. چارچوب نظری در این کتاب بسیار قوی است و بیشتر منابع را در‌نظر داشته‌اند. دسته‌بندی ١١گانۀ کتاب بسیار مفید است.».
چه باید کرد؟
«من در این کتاب با فصل “نظریۀ بازی‌ها” اما کنار نیامدم. نظریۀ بازی‌ها معلوم نیست چرا در این کتاب آمده است. نظریۀ بازی‌ها در جوامع “رشنال” (عقلانی) اعتبار دارد، اما در سراسر کتاب جامعۀ ما پیشاعقلانی ترسیم شده است و این نظریۀ بازی‌ها شاید، اگر حذف شود، به کتاب لطمه‌ای وارد نکند.»
«در حوزۀ تاریخ معاصر کتاب ضعیف‌تر شده است که بخشی از آن مربوط به خودسانسوری است و این بخش کتاب قابل‌بازنگری است. عمده‌ترین نکته‌ای که در بحث مشروطه مغفول واقع شده این است که ما در آن دوران چیزی داریم با عنوان “نظام جهانی” که از دورۀ صفوی ما را در تنگنا قرار داده است که در این بخش دیده نشده است.»
«از صفحۀ ٢٠١ تا ٢٠۶ کتاب تمام عیوب ما ایرانی‌ها را برشمرده است و با خواندن این چند صفحه دچار حرمان می‌شویم، اما در انتهای کتاب با این سؤال روبرو می‌شویم که چه باید کرد؟ و جواب این سؤال را نمی‌توانیم پیدا کنیم و نمی‌دانیم یقۀ چه کسی را باید بگیریم.»
«این کتاب فوق‌العاده خوب نوشته شده است و کتابی که خوب باشد انتظارات از آن خیلی بالا می‌رود. نکتۀ آخر هم اینکه باید بگویم، آقای دکتر! پژوهشی‌ترین و روشمندترین استاد علوم اجتماعی در ایران شما هستید.»
توسعۀ در‌حال ساخت
دکتر فراستخواه دربارۀ نقد دکتر خلیلی گفت: «من کمی دچار ایجاز مخل هستم و این ایجاز گاهی آسیب می‌زند. یک تفاوتی میان نگاه بنده و جناب دکتر خلیلی وجود دارد. من تصور می‌کنم نگاه دکتر خلیلی یک منطق دوگانه است و به‌دنبال الگوی توسعه می‌گردد، اما من معتقدم الگوی توسعۀ ما در‌حال ساخته شدن است. این الگوها پیوسته در‌حال شکل گرفتن است.»
«درمورد جامعۀ عقلانی و غیرعقلانی هم باید بگوییم که کدام جامعۀ عقلانی و غیرعقلانی؟ در لندن، واشینگتن، سوئد، در یک کشور کاملا توسعه‌یافته هم ما می‌بینیم که جامعه همه‌اش عقلانی نیست؛ جامعۀ ما هم همه‌اش غیرعقلانی نیست. ما یک عقلانیتی را داریم زیست و تجربه می‌کنیم، اما پویش عقلانیت وجود دارد. دربارۀ بخش تاریخ کتاب قبول می‌کنم که دچار ایجاز
شده‌ام.»
سیمرغ و سیمرغ
به نظر فراستخواه، «ما باید برای کنش و یادگیری و رسیدن به عقلانیت فرهنگی و گفتگوهای فرهنگی و عمل اجتماعی و مشارکت در عمل شبکه‌ای بشویم؛ به‌زبان ادبیات خودمان منطق‌الطیری و سیمرغی پیش برویم: خویش را دیدند سیمرغ تمام/ بود خود سیمرغ سی مرغ مدام. ما می‌توانیم یاد بگیریم.»
«ما باید ساختارهای مناسب داشته باشیم تا پس از آن انتظار رفتارهای مناسب را داشته باشیم. ما باید ساختارها را اصلاح کنیم؛ به‌طور‌مثال در باجۀ بانک با یک دستگاه اعلام‌کنندۀ شماره رفتارها اصلاح می‌شود.»
«رفتار اجتماعی شامل آموزش‌و‌پرورش، خانواده، رسانه‌ها و … تأثیرگذار هستند و آن‌ها هستند که درهم تنیده هستند و به رفتارهای ما شکل می‌دهند. باید به فکر کدهای ادراکی، هنجاری و رفتاری و هم‌بافتۀ ما که با ساختارها شکل گرفته و رسوب پیدا کرده باشیم. باید دوباره با تمرین اجتماعی در گروه‌های همسایگی و … بیاموزیم. ما باید تمرین پایداری کنیم و منافع فردی را از‌طریق منافع جمعی پیدا کنیم. عمل اجتماعی در جامعه‌ای که ٧٣درصد آن شهری شده خیلی مهم است.»
کتاب ما ایرانیان را نشر نی منتشر کرده است. این کتاب زمینه‌کاوی تاریخی و اجتماعی خلقیات ایرانی است. ما ایرانیان که چندین نوبت تجدید‌چاپ شده ٢٧٨ صفحه دارد و با قطع رقعی و جلد شومیز و به‌قیمت ١٨هزار تومان عرضه شده است.
