نشست رونمایی از کتاب «فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی» نوشته پاول هرن و هاینریش هوبشمان با ترجمه و گواه‌های فارسی و پهلوی دکتر جلال خالقی مطلق روز ۲۳ اسفند، در کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد.
جلال خالقی مطلق، در مجلس رونمایی گفت: شادروان خانلری که به زبان‌های باستان علاقه فراوانی داشت، ترجمه کتاب هُرن را به من پیشنهاد داد ولی من گفتم این کتاب باید با تألیف هوبشمان ادغام شود تا مبادا فرهنگی غلط در اختیار دانشجویان قرار بگیرد. بنابراین، قرار شد که اثر هوبشمان و هرن را ترکیب کنیم و کاستی‌ها و اشتباهات آن را رفع کنیم.
اگر هوبشمان نبود، کار هرن چندان اهمیتی نداشت
دکتر جلال خالقی مطلق گفت: برای سخن گفتن از کتاب «فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی» باید به این شعر اشاره کنم که «یک سینه سخن دارم، هین شرح دهم یا نِه» هُرن یک ایرانشناس به معنای واقعی شناساننده زبان‌های باستان نبوده است. پیش از هرن نیز کتابی در این زمینه منتشر نشده بود ولی مقالات متعددی در این باره وجود داشت.
ما بخش بزرگی از تلفظ‌های اشتباه در کتاب هُرن و هوبشمان را اصلاح کرده‌ایم. البته هوبشمان نیز به غلط بودن برخی تلفظ‌ها اشاره کرده بود. اگر هوبشمان نبود، کار هرن چندان اهمیتی نداشت. هوبشمان وقتی اشتقاقی را از هرن می‌پذیرد، کمتر زبانشناسی در درست بودن آن تردید می‌کند. یکی دیگر از کمبودهای این کتاب نبود شواهد کافی بود که اکنون در حد امکان اصلاح شده است.
دکتر خالقی درباره صفحه‌بندی و نوع چینش اطلاعات در هر صفحه نیز توضیح داد: کار دشواری بود که بخواهیم تمام اطلاعات هرن و هوبشمان و خودم را در یک صفحه بگنجانیم. البته این صفحه‌بندی کار همسر من و نیمه بهتر من است.
تنظیم و آماده‌سازی این کتاب در حالی که من در آلمان اقامت داشتم، کار دشواری بود که به همت دوستان صورت گرفت. من حتی برای نوشتن این کتاب با پیشنهاد دوستان استفاده از کامپیوتر را یاد گرفتم. یک روز شخصی به من گفت: شما اگر خودتان کامپیوتر یاد بگیرید حتما کارتان سریع‌تر پیش می‌رود. همان موقع خانمی گفت: نه از سن شما گذشته است و نمی‌توانید کامپیوتر را یاد بگیرید. با شنیدن این جمله سریع یک کامپیوتر تهیه کردم و جالب این که در کمتر از دو هفته استفاده از آن را یاد گرفتم.
شاهدمثال‌های شاهنامه ای
هومن عباسپور، ویراستار، در معرفی این کتاب گفت:
از ترکیب دو کتاب از پاول هُرن و هاینریش هوبشمان، دکتر جلال خالقی مطلق کتاب «اساس اشتقاق فارسی» را نوشت که در سال ۱۳۵۶ منتشر شد. جلد نخست این کتاب از «آ» تا «خ» در بنیاد فرهنگ ایران منتشر شد. این کتاب به صورت تایپ دستی و با حروف‌چینی همسر دکتر خالقی تنظیم شده بود که البته در زمان خود کار بسیار مهمی بود. طی سالیان بعد، دکتر خالقی فیش‌نویسی‌های متعددی بر این کتاب داشتند و بخش‌های متعددی را بر آن افزودند. امروز یعنی در سال ۱۳۹۳، کتاب «فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی» از «آ» تا «ی» به همت نشر مهرافروز (اصفهان) منتشر شده است.
دکتر خالقی مطلق در کتاب خود شواهد بسیار برای هر یک از کلمات، البته در حد لازم، بیان کرده است. شاهدمثال‌های شاهنامه در این کتاب بر اساس تصحیح خود دکتر خالقی آورده شده است.
تلفظ فارسی در عثمانی اساس کار ایرانشناسان بود
دکتر علی اشرف صادقی، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی، از دیگر سخنرانان مجلس رونمایی بود که با اشاره به اشکالاتی در ضبط کلمات در کتاب هُرن گفت:
ایرانشناسان در آن ایام تلفظ فارسی را به صورتی که در کشور عثمانی رایج بود، ضبط کردند. برای نمونه «خَریدن» را به شکل «خِریدن» ضبط کرده‌اند. البته این اتفاق منحصر به کتاب مذکور نیست. بلکه دستور زبان‌های آن زمان نیز به همین صورت ضبط شده‌اند.
باید کسانی فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی را از نو تدوین کنند. آگاهی ما از زبان گذشته، در حد متونی است که حتی اطلاعات مصوت‌ها را در خود منعکس نمی‌کردند. یکی از اولین درس‌های زبان شناسی این است که وقتی از زبان معاصر می‌گذرید و پا به تاریخ می‌گذارید، باید با احتمال و گویا و ظاهرا و امثال آن سخن بگویید. هیچ‌گاه نمی‌توان در این حوزه با قطعیت سخن گفت. زیرا اطلاعات از دوره‌های گذشته زبان فارسی اندک است ولی به تدریج اسنادی کشف می‌شود و بر اطلاعات آن بخش می‌افزاید.
کتاب دکتر خالقی مطلق دربرگیرنده حدود یک هزار واژه است و جا دارد که حتی تعداد کلمات آن به چهار یا پنج هزار واژه نیز برسد. دکتر خالقی با افزودن حواشی مختلف، این کتاب را به ابزار مفیدی برای دانشجویان رشته زبان‌های باستان تبدیل کرده‌اند.
سخن ویراستار
مهناز مقدسی، سرپرست گروه ویرایش و آماده‌سازی کتاب «فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی»، با یادی از بزرگانی که در حوزه ریشه‌شناسی تلاش کرده‌اند مانند دکتر محمد معین، مهرداد بهار، احمد تفضلی، کتایون مزداپور و دیگران گفت:
امروز زمان آن رسیده است که کتاب‌های ریشه‌شناسی به ثمر برسند. کتاب دکتر جلال خالقی مطلق ۱۱۲۹ مدخل شماره‌دار دارد. دکتر خالقی در ذیل هر واژه مثالی را آورده‌اند. شواهد به کاررفته نشان می‌دهد که برخی کلمات تا چه قرنی بین مردم رواج داشته است.
وی در بیان یکی از وجوه تفاوت کتاب هرن و کتاب دکتر خالقی مطلق گفت: هرن در کتاب خود هیچ کتابنامه‌ای را نیاورده و مشخص نکرده که منابع او برای اطلاعاتی که ارائه کرده، کدام‌ها بوده است. ولی دکتر خالقی کتابنامه‌ای را به اثر خود افزوده‌اند که بر اعتبار آن برای کارهای پژوهشی افزوده است.
این نشست با رونمایی از کتاب «فرهنگ ریشه‌شناسی فارسی» با حضور میترا دبیری (مدیر انتشارات مهرافروز) و همکارانی که در تهیه و آماده‌سازی این اثر تلاش کرده بودند، به پایان رسید.
——————————–
* با ویرایش و تلخیص. تیتر نادرست کتابخانه مجلس باعث شد این مطلب دیرتر دیده شود. وقتی اصل مطلب در باره فرهنگ ریشه شناسی و رونمایی آن است که باید در تیتر برجسته شود تیتر کتابخانه مجلس این است: «نام دکتر خالقی مطلق در کنار “شاهنامه” جاودان می‌ماند». – م.ج
