بیست و چهارمین هم‌اندیشی میراث مکتوب با عنوان «ویرایش متون ترجمه‌ای علوم محض و کاربردی» چهار‌شنبه (۳۰ اردیبهشت‌ماه) با حضور محمدابراهیم ابوکاظمی و حسین معصومی همدانی، از اعضای پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و علی کافی، از نویسندگان حوزه علوم کاربردی، در سالن همایش‌های انتشارات فنی ایران برگزار شد. فشرده ای از مباحث مطرح شده را می خوانید:
تولیدکننده علم نیستیم، باید ترجمه کنیم
حسین معصومی همدانی: متن علمی در مقابل متن ادبی شامل مباحث جامعه‌شناختی، فلسفی، علوم پایه و کاربردی است. دامنه متون علمی بسیار وسیع و شامل راهنمای استفاده از یخچال تا متون بسیار تخصصی است.
متون علمی برای همه نوشته نمیشود و برای کاربران خاص تولید می‌شود. مخاطبان آثار علمی می‌توانند گسترده یا محدود باشند. متون علمی، برخلاف متون ادبی باید آموزش داده شوند.
در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که تولیدکننده علم نیستیم و توانایی ترجمه همه علوم را نیز نداریم، بنابراین نیازمند گزینش هستیم، گزینش نیز ما را به سوی کتاب‌های عمومی‌تر سوق می‌دهد. کتاب‌های تخصصی ـ پژوهشی را نمی‌توان ترجمه کرد؛ موضوعی که با بی‌توجهی به فراگیری زبان انگلیسی، در نظام آموزشی ما مورد توجه نیست.
ویرایش آثار علمی و سیطره کمیت
نخستین شغلم، ویراستاری در فرانکلین بود. ویراستاران در این مؤسسه با آسودگی خاطر به ویراستاری و ترجمه مشغول بودند و گاهی برای معادل‌سازی یک واژه دو ماه وقت صرف می‌شد. آثار حوزه‌های علمی نیاز شدیدی به ویرایش دارند و این در حالی است که به ویراستاران متخصص دسترسی نداریم.
نظام آموزش عالی به شدت مشوق تولید علم با انتشار مقالات علمی و پژوهشی است. در حالی‌که شاهد افزایش آمار نویسندگان مقالات هستیم، آمار ویراستاران رو به کاهش می‌رود و این در حالی است که باید جریان مقابله متن اصلی و ترجمه تقویت شود.
تا زمانی‌که استفاده کارآمد از زبان انگلیسی تقویت نشود و جریان اجبار استادان برای تألیف کتاب و تولید دو مقاله در سال از بین نرود، هیچ ویرایشی توانایی اصلاح منابع موجود را ندارد.
نویسنده را باید ویراستار کرد اگر نویسنده باشد
باید توجه داشت که ویرایش علمی و زبانی از یکدیگر جدا نیستند. ویراستار زبانی باید همان ویراستار علمی و نسبت به نکاتی که متوجه نمیشود، هوشمند باشد. ویراستاری یکطرفه باید متوقف شود و رابطه بین ویراستار و پدید‌آور حفظ شود. تقویت ارتباط بین ویراستار و پدید‌آور، موجب تربیت مترجمانی خواهد شد که کارشان نیاز کمتری به ویراستاری دارد.
مخاطب‌شناسی و مطالعه در همه حوزهها، از مؤلفه‌های یک ویراستار خوب است. مطالعه در همه حوزهها موجب آشنایی با کاربرد عادی واژگان می‌شود؛ نباید کتاب را بیهوده دشوار کنیم.
حجم مطالبی که به زبان فارسی در کشور تولید می‌شوند، بسیار بیشتر از کتاب‌های ترجمه است. بنابراین به ویرایش کتاب‌های فارسی نیاز بیشتری داریم. تولید بالای کتاب به زبان فارسی، با انگیزه‌های ترفیع است، در حالی‌که بسیاری از این افراد هیچ آشنایی با قلم و کاغذ ندارند. تولید مقالات علمی ـ پژوهشی نه‌تنها عامل تخریب علم هستند، بلکه به زبان نیز لطمه می‌زنند.
بهترین دانشگاههای ما رتبه ۶۰۰ در جهان دارند
محمدابراهیم ابوکاظمی: در حال حاضر در حوزه علم در چه جایگاهی قرار داریم؟ با توجه به اعلام مجامع بین‌المللی در سال ۲۰۱۴ دانشگاه تهران و صنعتی شریف در رتبه علمی ۶۰۱ تا ۶۰۵ قرار دارند این در حالی است که دانشگاههای کشور‌هایی مانند اردن، مصر، لبنان، ترکیه و امارات و عمان در وضیعتی بهتر از ما قرار دارند.
برای تحقق اهداف علمی سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ به آموزش و برنامه‌ریزی دانشگاهی و به تبع آن به کتاب دانشگاهی مطلوب نیاز داریم. شورای برنامه‌ریزی آموزش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری متولی برنامه‌ریزی برای دانشگاه‌هاست که تعیین سرفصل‌های نظام آموزش عالی را نیز بر عهده دارد.
فقر منبع برای رشته‌های جدید دانشگاهی
برخی از منابع دانشگاهی ما به شدت کهنه هستند و به‌نظر می‌رسد افراد مسئول در تدوین سرفصل‌های درسی روزآمد نیستند. یکی دیگر از مشکلات در حوزه کتاب‌های دانشگاهی، نبود کتاب برای برخی رشته‌های جدید مانند فیزیک هسته‌ای رآکتور است.
برای انتشار کتاب‌های مورد نیاز، به سازمانی علمی و حرفه‌ای نیاز داریم؛ نهادی که توانایی شناخت، ترویج و انتشار صحیح منابع را داشته باشد. سازمان علمی و حرفه‌ای با یک‌دهم درصد از کل بودجه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که ۱۲ هزار میلیارد تومان اعلام شده، یعنی یک میلیارد تومان قابل تشکیل است. این سازمان باید در ردیف سازمان‌های علمی ـ پژوهشی قرار بگیرد.
سازمان علمی و حرفه‌ای، باید افرادی هم‌ردیف اعضای هیأت علمی و متخصص را به‌کار بگیرد تا اشکالات احتمالی در حوزه تولید کتاب دانشگاهی را شناسایی و رفع کنند. مدرک‌گرایی، از دلایل کاهش فروش در حوزه نشر دانشگاهی به ویژه کتاب‌های جدید است.
ویراستار، واسطه‌ای خلاق بین پدید‌آورنده و ناشر
درباره ویرایش کتاب‌های دانشگاهی به نوع خاصی از ویرایش اعتقاد دارم. ویراستار در کشور‌های پیشرفته به‌عنوان واسطه‌ای خلاق بین ناشر و نویسنده قلمداد می‌شود.
ویراستار در این کشور‌ها به نویسنده متذکر می‌شود که آنچه را مطالعه کرده، متوجه نشده است. استیون هاوکینگ، دانشمند مطرح در شرح خاطره خود در جریان تألیف کتابش می‌گوید: «ویراستار در صفحات یادداشت خود به موضوعاتی اشاره می‌کرد که به‌طور کامل توضیحش نداده بودم. حق با او بود هرچند که این موضوع نیروی زیادی از من می‌گرفت، اما مطمئن بودم که کتاب خوبی خواهد شد.»
مترجم و ویراستار باید درست بفهمد و درست بفهماند
بدون هیچ قصد و نیتی معتقدم ویراستاران ایرانی دو دسته هستند: ویراستاران صوری و ویراستاران محتوایی. ویراستاران صوری، به اصلاح غلط‌های املایی، انشایی، رفع کمبود‌ها، تهیه صفحات آغازی و پایانی کتاب می‌پردازند. ویراستاران محتوایی کار بسیار دشوار تطبیق متن اصلی با ترجمه را برعهده دارند (یا کمبودهای تالیف را رسیدگی می کنند).
(اما ویرایش حتی در سطح صوری هم وضع خوبی ندارد:) هیچ کس اعم از دانشجو، مدرس دانشگاه و وزارت علوم در مقابل آثار منتشر شده با غلط‌های ویرایشی احساس مسئولیت نمی‌کند. با وجود این شرایط چگونه تا ۱۰ سال دیگر به جایگاه نخست علمی در منطقه می‌رسیم؟ لازمه این کار چیست؟ کار را باید به کاردان سپرد؛ باید با برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری پیش رفت.
مرکز نشر دانشگاهی را به دست کسی نسپاریم که یک جمله معمولی را نتواند بدون غلط ویرایشی کامل کند. انتشار کتاب‌های تخصصی، مستلزم مترجم و ویراستاری با دو ویژگی است؛ یعنی «درست بفهمد و درست بفهماند.»
رهایی از دام زبان
علی کافی: دلالت معنایی مستقیم، معیار بودن، موقعیت‌گریزی، استناد‌پذیری و توالی منطقی از جمله مشخصات زبانی هستند؛ زبان علم «اصطلاحات» است یعنی زبان علم رابطه اصطلاحات را بیان می‌کند.
زبان در علم وسیله‌ای برای اندیشیدن و برقراری ارتباط است. زبان ضعیف علما را رنجور می‌کند، در نتیجه به دنبال راهی برای رهایی از دام زبان هستند.
تطبیق ترجمه با متن اصلی، از وظایف ویراستار است. ویراستار باید تا حد زیادی به واژه‌گزینی مسلط باشد. ویرایش محتوایی یا مقابله‌ای، ویرایش زبانی که نباید سلیقه‌ای باشد و ویرایش ساختاری از جمله اصول ویراستاری است.
——————
*با ویرایش و تلخیص و اندک تصرف
