مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی
پروژه نگارش «تاریخ جامع ایران» از حدود ١١ سال پیش آغاز شد. این مجموعه ٢٠ جلدی با مشارکت ١٧٠ استاد و پژوهشگر زبده نوشته شده و تاریخ ایران از دوره باستان تا اواخر قاجاریه را در بردارد. در این اثر تلاش شده تا موقعیت تاریخ تمدن ایران اسلامی در عرصه جهانی بیش از پیش روشن و تبیین شود. کتاب تاریخ جامع ایران همچنین کوشیده تا موقعیت ایران را درعرصه تاریخ و فرهنگ جهانی بیش از پیش روشن کند و شکوه بی‌نظیر آن به همگان معرفی و تبیین شود. در نگارش کتاب ٢٠ جلدی تاریخ جامع ایران کوشش‌های طراحان و مدیران علمی و اجرایی این اثر بزرگ بر آن بوده تا اثری جامع پدید آورند. براساس اعلام مرکز دایرالمعارف بزرگ اسلامی پنج جلد نخست تاریخ جامع ایران به تاریخ ایران پیش از اسلام اختصاص دارد و دوره اسلامی تاریخ جامع ایران، ١۵ جلد از این اثر بزرگ را در بر خواهد داشت. مجموعه ٢٠ جلدی تاریخ جامع ایران، در مراسمی در ٢۶ خرداد ماه ٩۴ با حضور جمعی از مسئولان در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی رونمایی خواهد شد. سیدمحمد کاظم موسوی بجنوردی، رییس مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، در گفت‌وگو با روزنامه اعتماد درباره اهمیت این اثر و جایگاه آن و همین طور فعالیت‌های دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به برخی مسائل و موضوعات اشاره کرده است. – منوچهر دین پرست (روزنامه اعتماد)
کاظم بجنوردی: تاریخی که گم کرده ایم
به خوبی واقف هستید که هر حرکت بزرگی با یک محرک جدی آغاز می‌شود. ما از گذشته یعنی حدود سه دهه پیش، برنامه‌های متعددی درمورد تاریخ ایران و تاریخ اسلام داشتیم. اما محرکی که باعث شد این کار به صورت جدی آغاز شود باید اعلام کنم با خاطره‌ای از دکتر ابراهیمی‌دینانی استاد مسلم فلسفه و عرفان اسلامی شروع شد. شبی در محل دایره‌المعارف برنامه‌ای داشتیم و استادان متعددی در اینجا حضور داشتند. آقای دکتر ابراهیمی مقداری دیر به مجلس ما آمد. از او علت را جویا شدم. گفت: راننده تاکسی مسیر را گم کرده بود. من هم به راننده تاکسی گفتم مثل اینکه شما جغرافیا را گم کردید، آن راننده به من گفت آقا ما تاریخ‌مان را هم گم کرده ایم! این سخن دکتر دینانی در من اثر جدی داشت که چرا تاریخ‌مان را گم کرده ایم. از آن موقع تصمیم گرفتم با کمک اصحاب فرهنگ یک دوره تاریخ اجتماعی، سیاسی، فرهنگی از ایران را برای مردم بنویسیم و آماده کنیم.
طبیعتا شکل‌گیری یک طرح در اینجا به این صورت است که ایده‌ای را طرح می‌کنیم و افرادی را تعیین می‌کنیم که پیش طرح را بنویسند. مثلا درمورد تاریخ ایران باستان من از دکتر رضایی باغ بیدی خواستم که پیش‌طرحی را آماده کند. برای دوره تاریخ اسلام نیز دکتر سجادی پیش طرحی را آماده کردند. برای این کار مشاوران عالی داشتیم و داریم که برای انجام کار از نظرات آنها استفاده کردیم. مرحوم دکتر ایرج افشار، مرحوم دکتر رضا، مرحوم دکتر شرف‌الدین خراسانی از جمله کسانی بودند که در راه‌اندازی این طرح به ما کمک کردند اما متاسفانه عمرشان برای انتشار این اثر قد نداد. دکتر مجتبایی و دکتر سید جواد طباطبایی هم از دیگر مشاوران عالی این طرح هستند که در انجام این کار بسیار ما را کمک کردند و در رفع نواقص و تقویت مطالب مشاوره‌ها و راهنمایی‌های خوبی ارایه کردند. ما در اینجا شورای عالی علمی ۴۶ نفره داریم که هر کدام نظرات‌شان برای این کار اعمال شده است. این طرح برای ما بسیار مهم بوده چراکه از دوران غارنشینی تاریخ باستان ایران آغاز کردیم و تا اواخر قاجاریه کار را به اتمام رسانیدم که به عبارتی در ٢٠ مجلد منتشر می‌شود که هر جلد آن در حدود ٨٠٠ صفحه است.
می گفتند این کار شدنی نیست
مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی که می‌توانیم آن را بزرگ‌ترین نهاد پژوهش‌های فرهنگی در ایران و شاید جهان اسلام بدانیم، با آرمان بزرگی کار خود را آغاز کرد که حتی عده‌ای معتقد بودند این کار شدنی نیست. این مرکز از آغاز، کار خود را با یک آرمان بزرگ شروع کرد که عبارت بود از قرار گرفتن در جایگاه بزرگ‌ترین مرکز فرهنگی جهان اسلام. ما برای رسیدن به این هدف، در چهار محور عمده برنامه‌ریزی کردیم که عبارت بود از جمع‌آوری منابع تحقیق، گردهم آوردن استادان و پژوهشگران برجسته، تربیت جوانان مستعد زیرنظر این استادان و دستیابی به شیوه‌های ابتکاری برای بالا بردن راندمان تحقیقات. بر این اساس، بزرگ‌ترین پروژه‌ای که تعریف کردیم، انتشار دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در بالاترین درجه از اعتبار علمی به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی بود که تاکنون ٢١ جلد به زبان فارسی، هشت جلد به زبان عربی و چهار جلد به زبان انگلیسی منتشر شده است. خصوصا مجلدات انگلیسی با عنوان «اسلامیکا» در محافل علمی غرب با استقبال زیادی روبه‌رو شده است و ارجاع به آن در مقالات علمی روز به روز بیشتر می‌شود.
دانشنامه ها و دانشنامه نویسان
در کنار دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تدوین و انتشار دانشنامه‌های دیگری را در دستور کار قرار دادیم که عبارتند از دانشنامه ایران در ٣٠ جلد، دانشنامه ایران باستان، دانشنامه زبان و گویش‌ها، دانشنامه خلیج فارس، دانشنامه تهران بزرگ، دانشنامه حقوق؛ دانشنامه فرهنگ مردم ایران و دانشنامه هنر. هر‌کدام از اینها در مراحل مختلفی قرار دارند.
انجام چنین کارهای بزرگی در حوزه اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی که قطعا نه‌تنها در ایران بلکه در سراسر پهنه جهان اسلام نظیر ندارد، مستلزم ایجاد بسترهای لازم از جمله گردآوردن استادان بزرگ و نیز منابع تحقیق بوده است. درحال حاضر شورای عالی علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی متشکل از ۴۶ استاد برجسته است که عموم آنها در حوزه فعالیت خود از چهره‌های بین‌المللی هستند. کسانی چون استاد فتح‌الله مجتبایی، دکتر نصرالله پورجوادی، دکتر غلامرضا اعوانی، دکتر مهدی محقق، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، دکتر بدرالزمان قریب، دکتر ژاله آموزگار، دکتر داریوش شایگان، آیت‌الله دکتر مصطفی محقق داماد، آیت‌الله دکتر سید محمد موسوی بجنوردی (برادر بنده)، دکتر محمد مجتهد شبستری، دکتر احمد مهدوی دامغانی، دکتر محمد دبیرسیاقی، دکتر آذرتاش آذرنوش، دکتر احمد پاکتچی و استادان فرهیخته دیگر.
وجه ممیزه مجموعه تاریخ جامع ایران
من معتقدم همان طور که از عنوان این اثر مشخص است جامعیت این اثر از لحاظ تاریخ‌نگاری و تاریخ‌پژوهی امری مهم و جدی است. اغلب کتاب‌هایی که در مورد تاریخ در ایران نوشته شده محصور به یک نفر یا یک موضوع مثلا رویداد سیاسی ٢٨ مرداد یا یک دوره تاریخ است. اما این اثر دارای جامعیتی است که تمامی ویژگی‌های اجتماعی و سیاسی و فرهنگی را از نظر موضوعی مورد بررسی قرار داده است. مجموعه ٢٠ جلدی تاریخ جامع ایران هم به لحاظ پهنه زمانی و هم به جهت ابعاد تاریخی فعلا کامل‌ترین مجموعه منتشرشده از تاریخ ایران محسوب می‌شود.
پایبندی به روش علمی و دوری از نگاه متعصبانه
تمام سعی ما این بوده که ما از نگاه علمی منحرف نشویم. حتی در دایره‌المعارف‌هایی که می‌نویسیم به هیچ عنوان نگاه علمی را از خودمان دور نمی‌کنیم. مثلا وقتی درمورد شیخ احسایی، رهبر شیخیه می‌خواستیم مطلبی بنویسیم از خود اعضای شیخیه که در کرمان هستند به آقای ابراهیمی گفتم که مطلبی در مورد شیخ احسایی بنویسند و پس از اینکه مطلب به دست ما رسید از نظر علمی بررسی کردیم و ویرایش شد. ما به هیچ عنوان پیشداوری نداریم. ما دارای روش هستیم و به آن پایبندیم. حتما باید منابع را ببینیم و به خصوص منابع دست اول را مدنظر قرار دهیم. در تمام طول تاریخ کارهایی که درمورد آن موضوع انجام شده را حتما مورد بررسی قرار می‌دهیم. البته نمی‌خواهم بگویم که کار ما بی‌نقص است حتما دارای ایراداتی هست اما سعی ما این است که کمترین نقص را داشته باشد و محققان و اندیشمندان نقدی را که وارد می‌دانند به ما بگویند.
رکود مالی مشکل کار پژوهشی است
ما تدوین مجموعه «جغرافیای جامع ایران» در پنج جلد را هم آغاز کرده ایم که در این کار هم ۶٠ استاد و پژوهشگر برجسته مشارکت داشته‌اند. هر دوی این مجموعه‌ها آماده چاپ بود که ما با مشکلات شدید مالی برخورد کردیم. برای حل این مشکل، سراغ پیش‌فروش یا جذب اسپانسر هم رفتیم ولی نتوانستیم آن طور که باید و شاید منابع مالی لازم را فراهم کنیم زیرا وقتی بر اثر اقدامات دولت قبل، همه بخش‌های کشور در بحران و رکود مالی فرورفته، دست سرمایه‌گذاران خالی است. حتی برای انتشار این اثر از برخی بانک‌ها تقاضای وام کردیم.
———————-
* با ویرایش و تلخیص و حذف سوالها و افزودن میان تیتر
