این یادداشت در باره گزارشی است که عبدالعزیز جواهر کلام از وضعیت کتابخانه های ایران در دوره قاجاری و اوائل دوره پهلوی نوشته و منبع وی داده هایی است که از کتابداران یا از روی فهرست ها به دست آورده است.
اخیرا در میان کتابهای چاپی دوره رضا شاه، به اثری از یکی از نویسندگان معروف آن دوره با عنوان عبدالعزیز جواهر کلام برخوردم، نویسنده کتاب بیست جلدی دائره‌المعارف الشیعیه و آثار دیگر. عنوان این کتاب که در باره تاریخ کتابخانه های ایران است، چنین است: کتابخانه های ایران؛ از قبل از اسلام تا عصر حاضر در داخله و خارجه و ذکر برخی از نفایس کتب خطی و نسخ نایاب.
این کتاب در سال ۱۳۱۱ ش به چاپ رسیده اما چنان که از محتوای آن بر می آید یادداشت های آن به خصوص نسبت به کتابخانه های رایج کشور مدتها قبل در حال فراهم شدن بوده است. در واقع، همان طور که در طول نه سال از کتابخانه ها استفاده می کرده، یادداشت هایی هم با استفاده از اطلاعات مدیران آنها یا آنچه شنیده بوده، در باره آن ها فراهم می کرده است.
کتاب سه بخش است. کتابخانه های کهن داخل ایران که یادی از آنها در منابع آمده، بخش دوم کتابخانه های دوره قاجار اعم از دولتی و شخصی که وی اطلاعاتی در باره آنها ارائه کرده و کتابخانه های به قول وی ایرانی که در خارج از ایران است.
در بخش اول از برخی از کتابخانه ها یاد کرده و ذیل کتابخانه بقعه شیخ صفی به اسامی ۱۱۹ مورد از نسخه های مهم آن که روسها به لنینگراد یا همان سن پترزبورگ منتقل کرده اند اشاره و نام آنها را آورده است (ص ۴۰ ـ ۴۳). به دنبال آن از کتابخانه آستان قدس سخن گفته و این که بر اساس فهرستی که در سال ۱۳۱۲ ق برای آن نوشته شده مجموعا ۲۵۸۰ جلد کتاب در آن بوده است. در ادامه از شماری از نسخ نایاب و نفیس آن هم نام برده که جالب توجه است. پس از آن باز از چند کتابخانه صفوی که یادی از آنها در منابع بوده نام برده است.
از صفحه ۶۱ به سراغ کتابخانه های دوره قاجاری آمده در دو بخش از ۱۲۱۱ تا ۱۳۱۳ ق و از ۱۳۱۳ تاکنون که ۱۳۱۰ ش است سخن گفته است. کتابخانه سلطنتی (ص ۶۴ ـ ۶۸) کتابخانه سفهسالار (۶۸ ـ ۷۰) مدرسه مروی (۷۰ ـ ۷۲) و آنگاه از کتابخانه های خصوصی مانند اعتضاد السلطنه، فرهاد میرزا، محمد حسن تفرشی، ملاصالح برغانی، مرحوم امام جمعه در کرمانشاهان، مرحوم شیخ عبدالحسین، کتابخانه مدرسه چهارباغ و بلایی که سر آن آمده یاد کرده. بخش اول تا صفحه ۷۶ تمام شده است.
در قسمت دوم دوره قاجاری یعنی از ۱۳۱۳ ق به بعد ابتدا توضیحی کلی داده شده سس از کتابخانه حاج حسین آقا ملک التجار، (۷۹ ـ ۸۵) کتابخانه مجلس (۸۵ ـ ۸۷) سخن گفته شده است.
مولف چنان که خود گفته اطلاعات کتابخانه مجلس را از کتابدار محترم آنجا گرفته هرچند نام او را ذکر نکرده است. در باره تأسیس این کتابخانه نوشته است: در فترت بین دوره دوم و سوم مجلس، مختصر کتابی برای نمایندگان مجلس تهیه شده بود و در تاریخ ۱۳۰۲ ـ ۱۳۰۴ ش شروع به جمع آوری کتب و تاسیس کتابخانه حالیه و تدوین نظامنامه اساسی و داخلی گردیده و در اواخر سال ۱۳۰۴ کلیه کتب موجوده در کتابخانه مجلس ۳۳۵۶ به ترتیب ذیل بوده است:
کتب خطی ۲۱۶ جلد فارسی
کتب خطی ۳۹۹ جلد عربی
ترکی ۱۰
انگلیسی ۱۳۲
فرانسه ۱۷۴۶*
آلمانی ۱۰۵
روسی ۱۹۱
ایتالیایی ۱۷
روزنامه جات ۸۰ جلد
در تاریخ ۱۳۰۹ ش عده کتب به ۸۸۱۷ جلد رسیده به ترتیب:
کتب خطی ۶۸۸ جلد
فارسی و عربی وترکی (چاپی) ۳۰۱۳
فرانسه ۳۳۵۰*
انگلیسی ۱۰۲۱
آلمانی ۲۸۰
روسی ۱۴۱۲
ایتالیایی ۲۷
گجراتی ۲۶
سپس افزوده است: اکنون که آذرماه ۱۳۱۰ است در حدود (ده) هزار جلد کتاب در این کتابخانه موجود است که ۷۰۰ جلد آن خطی و بقیه چاپی است. از این عده ۳۲۰۰ جلد کتاب تقریبا تقدیمی است و از آن جمله ۱۸۹۰ جلد آن را آقای حاجی میرزا محمود خان احتشام السلطنه اهداء نموده اند.
بعد می افزاید: فهرست کتابخانه در ۱۳۰۵ به طبع رسیده و فعلا که بر عده کتب آن افزوده شده فهرست ثانی به طرز فهرست های کتابخانه های اروپا تهیه شده و مشغول طبع می باشند. (ص ۸۶). پس از آن با اشاره به این که نه سال قبل که به تهران آمده به این کتابخانه رفت و آمد داشته، شماری از نسخه های نفیس آن را یاد کرده است.
پس از آن در همین بخش قاجاری از کتابخانه معارف (ص ۸۸)، کتابخانه سید احمد مازندرانی، شیخ فضل الله نوری، نصیرالدوله، میرزا عبدالغفار نجم الملک (۸۹ ـ ۹۰) کتابخانه تربیت تبریز ( ۹۱) و سردار کابلی یاد کرده است.
در بخش سوم کتاب به شرح برخی از کتابخانه های ایران در خارج (مانند آنچه در عراق از زمان آل نوبخت و آل بویه و … بوده) پرداخته است. کتاب مجموعا ۱۰۷ صفحه است و در پایان دو سه صفحه ای فهرست برخی از تالیفات خود را هم آورده است.
هر چه هست اثری است که به دلیل توجه نویسنده به وضع معاصر کتابخانه های تهران جالب توجه است. ای کاش کسی آن را تصحیح و چاپ می کرد.
———————————
*جالب است که آمار کتابهای فرانسه در مجموعه کتابخانه از همه کتب فرنگی دیگر بیشتر بوده است. حتی در ۱۳۰۹ از مجموع کتابهای فارسی و عربی و ترکی هم! البته اگر آمار دقیق و درست ارائه شده باشد. – م.ج
