ایرج افشار؛ پژوهشگری که هنوز کتاب منتشر می‌کند

میلاد عظیمی
گنجینه پژوهشی ایرج افشار
به نقل از روزنامه ایران

گزارشی از کارنامه گنجینه پژوهشی ایرج افشار (۱۳۹۳- نیمه ۱۳۹۴)

تو رهرو دیرینه سرمنزل عشقی
بنگر که ز خون تو به هر گام نشان است
رودی که بر آسود زمینش بخورد زود
دریا شود آن رود که پیوسته روان است

با دوستی سخن از ایرج افشار می‌رفت. سخن از زندگی سرشار و عمر پر برکت و کارنامه خیره کننده ایرج افشار می‌رفت؛ سخن از خردمندی و هشیاری و میانه روی و کفایت و فروتنی و نجابت و نظم و همت و پشتکار ایرج افشار می‌رفت؛ سخن از ایران دوستی و ایران مداری ایرج افشار می‌رفت. این دوست من که محرم و همدم بسیاری از شخصیت‌های برجسته فرهنگ ایران معاصر بود و هست، می‌گفت: «برای من خیلی عجیب است! راستش را بخواهی من هرگز باور نکردم و نمی‌توانم باور کنم که ایرج افشار در میان ما نیست. کاملاً حس می‌کنم و برایم ملموس است که حضور ایرج افشار در فرهنگ ایران مؤثرتر و قاطع تر از گذشته تداوم دارد و روز به روز حقانیت و اصابت روش و منش وی بیشتر به منصه ثبوت می‌نشیند؛ حق این است که ایرج افشار نمرده و نمی‌میرد.»

به دوستم گفتم: «استمرار روزافزون حضور افشار در فرهنگ ایران جای تعجب ندارد. برایت یک مثال می‌زنم؛ می‌دانی که من مدت‌هاست مشغول تدوین کتاب‌شناسی نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های ایرج افشار هستم و به اقتضای این کار، نسبت به چند و چون آمار آثار ایشان حاضرالذهن ام. نخستین کتاب افشار در بهار سال ۱۳۳۰ (در واقع اسفند ۱۳۲۹) منتشر شد و تا اسفند ۱۳۸۹ که افشار از این جهان کناره گرفت، در مدت شصت سال، ۳۱۴ جلد کتاب در کارنامه اش ثبت شده است؛ به عبارتی به طور متوسط در هرسال پنج جلد کتاب منتشر کرده است. همچنین در این شصت سال ۱۱۱ بار کتاب‌هایش تجدید چاپ شده است؛ به عبارتی به طور متوسط در هر سال دوبار کتاب‌هایش تجدید چاپ شده است. اما از بهار سال ۱۳۹۰ تا نیمه سال ۱۳۹۴، یعنی طی چهار سال و نیم که از درگذشت افشار گذشته، ۳۶ جلد کتاب از افشار منتشر شده و در این مدت ۱۳ کتاب او نیز تجدید چاپ شده است؛یعنی حضور افشار به عنوان یک مؤلف پس از مرگش بیشتر از زمان حیاتش شده است. پیداست که چنین مردی از هر زنده‌ای زنده تر است و میراث‌اش همچنان از مؤلفه‌های اصیل فرهنگ ملی ما به شمار می‌رود.»

هشت کتاب در یک سال و اندی
در این گفتار تلاش می‌کنم تا گزارشی از کارنامه انتشار آثار استاد افشار، از بهار ۱۳۹۳ تا نیمه سال ۱۳۹۴ ارائه نمایم. در این مدت، از استاد افشار هشت کتاب منتشر شده و چهار کتاب ایشان هم تجدید چاپ شده است. کتاب‌های تازه انتشاریافته عبارتند از:

– مقالات تقی‌زاده (جلد دوازدهم)؛ نوشته‌های تاریخی و نوروز (توس،۱۳۹۳).
– مقالات تقی‌زاده (جلد سیزدهم)؛ کتاب‌ها، مقدمه‌ها، نقدها، دانشمندان، ایران‌شناسان زیر نظر ایرج افشار و با یاری میلاد عظیمی (توس،۱۳۹۳).
-‌ مقالات تقی‌زاده (جلد پانزدهم)؛ تاریخ عربستان و قوم عرب زیر نظر ایرج افشار و با یاری میلاد عظیمی (توس،۱۳۹۳).
– سفینه بولونیا به کوشش ایرج افشار، محمد افشین وفایی و شهریار شاهین دژی (سخن، ۱۳۹۳).
-‌ پژوهش‌های ایران‌شناسی (نامواره دکتر محمود افشار. جلد بیست و دوم)، به کوشش ایرج افشار و با همکاری کریم اصفهانیان (بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۹۳).
– مقالات تقی‌زاده (جلد شانزدهم)؛ سرمقاله‌های کاوه (۱۹۲۲-۱۹۱۶ میلادی) زیر نظر ایرج افشار و با یاری میلاد عظیمی (توس، ۱۳۹۴).
– یادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی از سفر کنفرانس صلح پاریس (دسامبر۱۹۱۸- آگوست ۱۹۲۰) به خواستاری ایرج افشار، به کوشش محمد افشین وفایی و پژمان فیروزبخش (سخن، ۱۳۹۴).
– نامه‌های محمد قزوینی به محمدعلی فروغی و عباس اقبال آشتیانی به کوشش ایرج افشار و نادر مطلبی کاشانی (طهوری، ۱۳۹۴).

کتاب‌های زیر نیز در این مدت تجدید چاپ شده است:
– عالم آرای عباسی (امیرکبیر،۱۳۹۳، چاپ پنجم).
– قصه حسین کرد شبستری (براساس روایت ناشناخته موسوم به حسین‌نامه) (چشمه، ۱۳۹۳، چاپ پنجم).
– یادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی از سفر کنفرانس صلح پاریس (دسامبر۱۹۱۸- آگوست ۱۹۲۰) (سخن، ۱۳۹۴، چاپ دوم).
– خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق (علمی، ۱۳۹۴، چاپ چهاردهم).

همچنین جلد دهم فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی که به فهرست مقالات مجله‌ها و نشریه‌ها میان سال‌های ۱۳۹۰-۱۳۸۸ اختصاص دارد، به کوشش خانم ایران‌ناز کاشیان از سوی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در سال ۱۳۹۳ منتشر شده است. در جلد ۹ و جلد ۱۰ فهرست مقالات فارسی، روی جلد کتاب ذکر شده که بنیانگذار این سلسله کتاب‌ها، ایرج افشار است.

کتاب های درآستانه انتشار
کتاب‌های در آستانه انتشار که به خواست خدا در سال ۱۳۹۴ منتشر خواهد شد عبارت است از:

الف. کتابواره: در کتابخانه شخصی استاد افشار مجموعه‌ای ارزشمند از رساله ها، کتابچه ها، بروشورها، اعلامیه‌های فرهنگی، تیراژ آپارهای مقالات ایران‌شناسی، فهرست آثار ناشران، به زبان‌های فارسی و غیرفارسی وجود دارد که ایشان با نگاه فرهنگی نافذی که داشت این منابع مفید ایران‌شناسی را گردآوری کرد. این مجموعه که مشتمل بر نزدیک به ۵ هزار کتابواره است، به کوشش آقای عباس مافی و خانم پارکوهی هاراطونیان فهرست نویسی شده و بزودی از سوی خانه کتاب و گنجینه پژوهشی ایرج افشار منتشر خواهد شد.

ب. فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران. این کتاب در سال۱۳۴۲ در شماره اول مجله ایران‌شناسی در۲۱۷ صفحه منتشر شد. سنت استاد افشار تهذیب و تکمیل مداوم آثارش بود. اعتقاد داشت که نباید به وسوسه کمال مطلق گرایی دل سپرد بلکه باید کار را تا حد قابل قبولی رساند و عرضه کرد و در معرض استفاده و نقد و نظر صاحبنظران قرار داد. بنابر این پس از انتشار فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران، دامن تحقیق را رها نکرد و مقدار قابل توجهی یادداشت برای تکمیل و تهذیب این کتاب در طی سالیان فراهم آورد که خانم ایران‌ناز کاشیان با استفاده از این یادداشت‌ها و برگه‌های پژوهشی، فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران را تکمیل کرده است. چاپ جدید این کتاب که بزودی از سوی خانه کتاب و گنجینه پژوهشی ایرج افشار منتشر خواهد شد، فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران را تا سال ۱۳۷۶ دربرمی‌گیرد.

ج. مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به عنوان متولی ادامه کتاب عظیم فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی به همراهی گنجینه پژوهشی ایرج افشار، فهرست مقالات فارسی در زمینه ایران‌شناسی (مندرج در مجموعه‌ها، سالنامه‌ها، یادنامه‌ها، ارجنامه‌ها) را در سه جلد منتشر می‌کند. این کتاب که حدود ۲۵ هزار مدخل را از سال ۱۳۷۷تا پایان سال ۱۳۹۳ شامل می‌شود، به توصیه استاد افشار و به کوشش آقای عباس مافی و خانم پارکوهی هاراطونیان تدوین شده است.

د. نامه‌های ایرج افشار به منوچهر ستوده. هر قدر افشار در نگهداری سامان‌مند نامه‌های ناموران فرهنگی به خود دقیق و منظم بود، در حفظ نامه هایی که خود به دیگران می‌نوشت بی‌اهتمام بود و از آن سواد و رونوشت برنمی داشت. به اعتقاد من این نکته بیش از آنکه به صعوبت رونوشت برداشتن از این مکتوبات برگردد به فروتنی آن یگانه روزگار برمی‌گشت که تشخصی برای خود قائل نبود و صرفاً به ایران و فرهنگ ایران می‌اندیشید. در کنار فواید علمی و فرهنگی، نامه‌های افشار برای شناخت سویه‌های مختلف شخصیت ایشان بسیار سودمند است و باید منتشر شود.

خوشبختانه همین روزها دیدم که تعدادی از نامه‌های افشار به ولادیمیر مینورسکی چاپ شده است. یا دوست دانشمند من نادر مطلبی کاشانی نامه‌ای خواندنی از افشار به دکتر محمد امین ریاحی چاپ کرده است. در صفحه اینترنتی گنجینه پژوهشی هم تعدادی از این نامه‌ها منتشر شده است. من در «کتاب‌شناسی نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌ها» بخش مشخصی را به فهرست نامه هایی که افشار به این و آن نوشته و چاپ شده است، اختصاص داده‌ام. خبر خوش اینکه نامه‌های استاد ایرج افشار به استاد منوچهر ستوده، زیر نظر جناب عنایت‌الله مجیدی تدوین شده و بزودی از سوی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و گنجینه پژوهشی ایرج افشار منتشر خواهد شد.

کاری شایسته و بایسته
در سال ۱۳۸۸ قرار شد که من تحت اشراف و ارشاد استاد افشار به گردآوری و تدوین مجموعه مقالات ایشان بپردازم. (استاد در یادداشت‌هایی به این نکته اشاره کردند.) همچنین مقرر شد که این مجموعه‌ها به صورت موضوعی تدوین شود. نخستین مجموعه‌ای که از مقالات افشار منتشر شد، کتاب «سفینه و بیاض وجنگ» بود که مقالات استاد افشار را در زمینه جنگ پژوهی در برمی‌گرفت (انتشارات سخن، ۱۳۹۰). طبیعتاً گردآوری و تدوین موضوعی مجموعه مقالات استاد افشار نیازمند به وقوف بر همه نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های ایشان بود.

همچنین می‌دانستیم که «فهرست چاپکرده‌ها»یی که منتشر شده و در دسترس هست کاستی‌های مهم و اساسی دارد ولی گستره وسیع آثار استاد افشار و نیز تصوری که من از کاری «بایسته و شایسته» در این موضوع، در ذهن داشتم، مانع از این می‌شد که فکر تدوین مجدد این کتاب را به ذهن بگذرانم. پس از درگذشت استاد افشار، گنجینه پژوهشی و دوست عزیزم آقای آرش افشار به نمایندگی از فرزندان استاد افشار از من خواستند که فهرستی از نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های استاد تألیف کنم. پذیرفتم و حاصل تلاش‌های چند ساله من کتابی شده با نام «دریچه‌ای به تماشای باغ؛ کتاب‌شناسی موضوعی-تاریخی نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های ایرج افشار (مربوط به سال‌های ۱۳۹۴- ۱۳۲۳)» این کتاب در مرحله بازبینی نهایی و صفحه آرایی و استخراج نمایه‌هاست.

برای تألیف این کتاب با خود قرار گذاشتم حتی المقدور همه کتاب‌ها و نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های افشار را به چشم رؤیت و بعد فهرست کنم. مجلاتی را که افشار مدیر و سردبیر آن بوده؛ مثل مهر، سخن، کتاب‌ ماه، فرهنگ ایران زمین، کتابداری، نشریه نسخه‌های خطی، راهنمای کتاب و آینده) صفحه به صفحه ورق زدم و هر نکته و نوشته‌ای را، ولو در حد یک پانوشت یک سطری بوده باشد، فهرست کرده ام.

یک خاطره؛ یک نکته
چند روز پیش از دوست نازنینم بهرام افشار نکته کمترشنیده‌ای شنیدم. ایشان گفت سال‌ها قبل – پیش از اینکه ارجنامه ایرج چاپ شود- من و برادرانم تصمیم گرفتیم برای بزرگداشت و قدردانی از پدرمان کاری کنیم و مثلاً جشن نامه‌ای چاپ کنیم. نمی‌دانم چه شد که این قضیه به گوش ایشان رسید و خبردار شدند. چشمت روز بد نبیند! نامه‌ای به من نوشتند که خیلی خواندنی است. در آن نامه ما را سرزنش کردند که آخر این چه کاری است که می‌خواهید بکنید و چرا می‌خواهید آبروی پدرتان را به باد بدهید! سرانجام بعد از کلی سرزنش در پایان نامه نوشتند که «شما اگر اصرار دارید کاری برای پدرتان انجام دهید، همت کنید و فهرست نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌های مرا تدوین کنید. کار درست و سودمند، “این” کار است؛ با “این” کار هم به ایران شناسان و محققان کمک می‌شود و هم معلوم می‌شود که من در زندگی ام چه کرده ام و حاصل عمرم چه بوده است.»

باری، ایرج افشار به فرزندش بهرام افشار نوشت: «تدوین “فهرست نوشته‌ها و چاپ‌کرده‌ها”ی من، بهترین راه برای بزرگداشت و قدردانی از من است»… از بخت شکر دارم و از روزگار هم که این کار را من برای استادم انجام دادم.

گمان مبر که به پایان رسید کار مغان
هزار باده ناخورده در بن تاک است…

٭ این متن، نخستین بار به صورت مکتوب اختصاصاً در اختیار «ایران» گذاشته شده است.