راهنمای کتاب

Search
Close this search box.

فرهنگ عامه روستاهای شرق گیلان

کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران

فرهنگ عامه روستاهای کوهپایه ای شرق گیلان/ دکتر بیژن عباسی لاهیجی
رشت، انتشارات گیلکان، آذر، ۱۳۹۳

کتاب حاضر به بررسی فرهنگ عامه مردم در روستاهای کوهپایه‌ای شرق گیلان می‌پردازد. مؤلف در مقدمه خود ضمن معرفی کتاب آورده است:

۱- موضوع و حوزه ی جغرافیایی کتاب
گیلان زمین که پاره ای از ایران عزیز ماست و زبان گیلکی یکی از زبان های ایرانی است به لحاظ فرهنگی و گویشی به چهار بخش یا منطقه قابل تقسیم است. زبان تالشی در شهرستان های تالش، ماسال، رضوانشهر و بخشی از روستاهای شفت و فومن و آستارا تکلم می شود. سفیدرود نیز گیلان را به دو بخش باختری و خاوری تقسیم کرده است. در بخش باختری شامل شهرستان های رشت، بندر انزلی، فومن و… مردم به گویش گیلکی بیه پس سخن می گویند. گویش گیلکی بیه پیش نیز در شهرستان های آستانه ی اشرفیه، لاهیجان، لنگرود، رودسر و روستاهای پیرامون آنها صحبت می شود. مردم روستاهای جنوبی و کوهپایه ای سه شهرستان اخیر و رودبار و در شهرستان های سیاهکل و املش، رامسر و تنکابن، به عبارت دیگر، مناطق جنگلی و کوهستانی شرق گیلان و غرب مازندران به گویش گیلکی کوهپایه ای یا گالشی سخن می گویند.

گویش روستای گمل (Gomol) (روستای زادگاهم در جنوب شهرستان لاهیجان) و روستاهای اطراف نیز گویش گالشی است. گالش به معنای دارنده گاو یا دامدار است. در گذشته و تاحدودی اکنون، گالش ها در بهار و تابستان به مناطق مرتفع و ییلاقی گیلان کوچ نموده و در فصل های پاییز و زمستان به مناطق جلگه ای و حاشیه ی جنگل های گیلان نقل مکان می کردند. شغل اغلب اهالی این مناطق، کشاورزی و دامداری است. فرهنگ و آداب و رسوم آنها نیز حول این فعالیت ها، طبیعت و جغرافیای آن شکل گرفته است. منطقه دارای آب و هوای معتدل، سرسبز، کوهستانی، پوشیده از جنگل و مرتع و حاصلخیز است. با توجه به موانع طبیعی استان شامل دریا در شمال و کوهستان البرز در جنوب آن، تا حدودی فرهنگ عامه ی منطقه، منحصر به فرد بوده و تاکنون تا حدودی حفظ شده است.

درست است که این کتاب، فرهنگ عامه ی روستاهای کوهپایه ای شرق گیلان نام دارد و در این فرهنگ گویشی و آیینی، اشتراکات بسیاری دیده می شود، ولی در این گویش، گونه های فراوانی در جلگه، کوهستان، ییلاق (بخش های دیلمان، پیرکوه و اشکور)، روستاها و شهرهای مختلف دیده می شود. مبنا و معیار این فرهنگ و واژه نامه های موضوعی آن، روستای گمل است و ما در برخی اوقات که شاهد واژگان و اصطلاحات متفاوت در روستاهای دیگر این خطه بوده ایم کوشیده ایم آنها را با ذکر نام محل خاطرنشان سازیم.

۲- ضرورت، هدف از نگارش کتاب و اهمیت آن
هدف ما از نگارش این کتاب دو امر بوده است :
۱) انجام یک تک نگاری درباره ی روستای گمل (حدود ۱۲ درصد مطالب کتاب به این روستا اختصاص دارد) ؛
۲) روایت و تشریح فرهنگ و آداب و رسوم، تهیه واژه نامه های موضوعی و ارائه و معرفی میراث فرهنگی معنوی دیگر روستاهای کوهپایه ای شرق گیلان است که دارای اشتراکات فرهنگی فراوانی هستند. به همین خاطر، این کتاب را «فرهنگ عامه ی روستاهای کوهپایه ای شرق گیلان» نام نهاده ایم.

این کتاب، نخستین اثر پژوهشی مفصل درباره ی مردمشناسی و فرهنگ عامه ی گالش ها یا ساکنان روستاهای کوهپایه ای شرق گیلان است و مقصود از نگارش آن، ثبت و ضبط آداب و رسوم اهالی این منطقه است که متاسفانه بسیاری از آنها با گذشت زمان از میان رفته یا در حال فراموشی است. ولی خوشبختانه گویش گیلکی گالشی، سرنوشت بهتری دارد و هم اکنون عده ی بسیاری به این گویش سخن می گویند.
ما برای نخستین بار کوشیده ایم که برای موضوعات گوناگون فصول و مباحث این کتاب، واژه نامه ی موضوعی تهیه کنیم (۸۰ واژه نامه موضوعی گیلکی- فارسی) و برای برخی واژگان، اصطلاحات و افعالی که در واژه نامه های اخیر نمی گنجیدند یک مبحث در پایان کتاب، به واژه نامه عمومی اختصاص دهیم. تهیه واژه نامه ها نیز با نیت حفظ، پاسداشت و روایت آنچه که از این گویش، شنیده شده و ایجاد گنجینه ی واژگان و اصطلاحات این گویش تهیه شده است. به هر حال، ضرورت داشت میراث فرهنگی معنوی این بخش از کشور عزیزمان در مجموعه ای گردآوری می شد تا علاقه مندان بتوانند به آن مراجعه و از آن بهره ببرند.

۳- آغاز به کار تحقیق در این زمینه
پس از نوشتن کتاب های مبانی حقوق اساسی، حقوق اداری و حقوق بشر و آزادی های بنیادین در سال های ۱۳۸۸، ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰، تصمیم گرفتم پژوهش ها، نوشته ها و مقالات خود را در زمینه ی گیلان شناسی، فرهنگ عامه و آداب و رسوم زادگاه خود و روستاها و شهرهای اطراف در قالب کتابی زیر عنوان «فرهنگ عامه روستاهای کوهپایه ای شرق گیلان» تدوین و تالیف نمایم.

نقطه آغاز انجام این پژوهش به تهیه شماره ی ۲۸-۲۷ مجله ی گیله وا (مجله ی فرهنگی- پژوهشی شمال ایران) در بهمن ماه سال ۱۳۷۳ در شهر لاهیجان برمی گردد. پس از مطالعه این شماره از مجله، به تحقیق و گردآوری مطالب مربوط به فرهنگ و آداب و رسوم روستای خود علاقه مند و دست به کار شدم. کتاب ها و مقالات متعددی درباره ی فرهنگ عامه ی استان گیلان و تک نگاری روستاها تهیه و مطالعه کردم. از سال ۱۳۷۸ برخی مطالب و پژوهش های خود را در قالب مقالاتی درباره ی آیین های بومی، آثار تاریخی، چشم اندازهای طبیعی، واژگان موضوعی مربوط به استان گیلان در مجله ی گیله وا و دیگر مجلات مربوط چاپ نمودم که تاکنون بالغ بر ۱۰ مقاله می گردد.

هنگامی که پژوهش در این زمینه را آغاز کردم دانشجوی سال دوم کارشناسی رشته ی حقوق دانشگاه شیراز بودم. هنگام ادامه تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد رشته حقوق عمومی در دانشگاه تهران در سال های ۱۳۷۸-۱۳۷۶ و سپس عزیمت برای ادامه تحصیل در مقطع دکترا در همین رشته در کشور فرانسه در سال های ۱۳۸۵-۱۳۸۱، در کنار مطالعه و تحقیق در رشته ی تخصصی خود، از پژوهش درباره مردمشناسی و فرهنگ زادگاه خود غافل نشدم.

پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۸۵ با جدیت بیشتری کار را ادامه دادم و به این نتیجه رسیدم که با چاپ تک تک مطالبم در قالب مقالات در مجلات ممکن است چاپ کل پژوهش هایم تا مدت های مدیدی به درازا بکشد. فلذا در اواخر سال ۱۳۹۰ تصمیم گرفتم تحقیقات خود را در یک مجموعه ی مدون به صورت کتاب گرد آورده و چاپ نمایم. مطالب را دسته بندی و فصل بندی نمودم تا این که در نهایت، در اواسط پاییز سال ۱۳۹۲، کتاب آماده ی چاپ و سرانجام در آذرماه سال ۱۳۹۳ منتشر و به جامعه ی فرهنگی عرضه شد.

۴- روش گردآوری اطلاعات و مطالب کتاب
نگارنده عمدتا در گردآوری اطلاعات و مطالب کتاب از روش میدانی تحقیق شامل مشاهده و مصاحبه استفاده نمودم. بنده پس از تولد در سال ۱۳۵۴ تا مهرماه تا سال ۱۳۶۴ به همراه خانواده در روستای گمل سکونت داشته و سپس به شهر لاهیجان نقل مکان کردیم. از آن زمان تاکنون نیز به دلیل داشتن علایق، بستگان و مزرعه با روستا در ارتباط بوده ام و آنچه را که به عنوان فرهنگ عامه و آداب و رسوم این روستا و دیگر روستاهای کوهپایه ای شرق گیلان نوشته ام از نزدیک دیده، لمس و با آن زندگی نموده و از آنها خاطره های بسیار دارم.

همچنین در مراحل گوناگون نوشتن این کتاب که از سال ۱۳۷۳ آغاز شده و بیست سال به طول انجامیده از گفته های سالمندان روستای گمل و روستاهای همسایه ی آن شامل سراش، کلکش و فیدره که اهالی آنها با یکدیگر نزدیکی و خویشاوندی فراوان دارند و گویی یک مجموعه واحد را تشکیل می دهند بهره های زیادی برده ام که متاسفانه اکنون بسیاری از آنان در میان ما نیستند که خدایشان بیامرزاد. از مصاحبت ها و گفته های پدربزرگ، مادربزرگ مرحوم، اعضای خانواده، پدر و بویژه زنده یاد مادرم حظ فراوان برده ام.

پس از روستای گمل، از واژگان و اصطلاحات روستای پروش (Paroosh) بخش اتاقور شهرستان لنگرود که در حدود ۲۰ کیلومتری شمال شرق این روستا قرار داشته و گونه ی گویش آن، اندکی با روستای گمل تفاوت دارد استفاده کردم.

۵- فصل بندی مطالب کتاب
این اثر در هفده فصل تقسیم بندی شده است که عبارتند از : جغرافیای روستا شامل وجه تسمیه، موقعیت جغرافیایی، ناهمواری ها، آب و هوا، گاهشماری، منابع آب، گردشگاه ها، مناظر طبیعی و پوشش گیاهی و جانوری (فصل نخست)، شجره نامه برخی از خانواده ها در روستا و واژگان مربوط به خانواده (فصل دوم)، بیماری ها و درمان سنتی (فصل سوم)، تاریخچه روستا بر اساس اسناد، مدارک و گفته های مردم، و حوادث و وقایع تاریخی (فصل چهارم)، اداره روستا پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن (فصل پنجم)، اقتصاد شامل کشاورزی، دامداری، پرورش کرم ابریشم و زنبور عسل، ماهیگیری و شکار، صنایع دستی، اشتغال و مشاغل متفرقه و واژگان مربوط به پیشه ها و سمت ها (فصل ششم)، خوراک و پوشاک محلی (فصل هفتم)، راه های ارتباطی روستا (فصل هشتم)، مسکن و معماری شامل انواع خانه ها به لحاظ مصالح ساختمانی و واژگان مربوط به انواع ساختمان و اجزای آنها (فصل نهم)، واحدهای اندازه گیری شامل وزن ها و مقدارها (فصل دهم)، مذهب و آیین های مذهبی در روستا شامل مساجد، بقعه ها، عزاداری در ماه محرم و واژگان مربوط به امور مذهبی و اعتقادی (فصل یازدهم)، تفریحات، سرگرمی ها، بازی ها، کشتی گیله مردی و موسیقی (فصل دوازدهم)، آموزش و پرورش در روستا (فصل سیزدهم)، فرهنگ عامه شامل آیین ها، اصطلاحات و ضرب المثل ها، چیستان ها، باورداشت ها، داستان ها، افسانه ها و دعاها (فصل چهاردهم)، نام های گیلکی گالشی شامل نام های مردان و زنان (فصل پانزدهم)، واژه نامه ی موضوعی شامل واژگان و اصطلاحات مربوط به اعضای بدن، فعالیت های خاص تن و روان انسان، القاب اشخاص، امور، مناسبات و روابط اجتماعی، ابزارها و وسایل زندگی، فلزات، پول، جواهرات، زیورآلات، ظروف، کیسه ها، رنگ ها و واژه نامه عمومی (فصل شانزدهم) و در نهایت، شرح مختصری درباره ی دستور زبان گویش گیلکی گالشی شامل حروف، ضمایر شخصی و ملکی، ضمایر و صفات اشاره، قیدهای مکان، قیدها و صفات پرسشی و نشانه ی جمع، نمونه ای از صرف افعال در زمان های حال، گذشته، آینده، امری و نهی و اصوات (فصل هفدهم). در پایان کتاب نیز مقالات چاپ شده ی بنده در حوزه ی گیلان شناسی در مجلات مختلف که در قالب فصل های کتاب نمی گنجید به عنوان پیوست های کتاب درج شده است.

در نهایت، امیدوارم که در حوزه ی گیلان شناسی و زبان شناسی این منطقه، واژگان، اصطلاحات و ادبیات فرهنگی جدیدی تولید و منتشر شده باشد.

*لینک مستقیم معرفی کتاب در سایت ناشر: اینجا

همرسانی کنید:

مطالب وابسته