کتابخانه تخصصی تاریخ ایران و اسلام
ناصرالدین شاه قاجار و نقاشی
فاطمه قاضیها
تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، ۱۳۹۴
این کتاب که در امتداد انتشار دوازده مجموعۀ تصحیح و پژوهش متون دوران سلطنت قاجار منتشر شده تنها وجه اشتراکش با آثار قبلی نگارنده، شخص ناصرالدین شاه است. این کتاب در سه بخش تنظیم شده است.
بخش اول این مجموعه تحت عنوان “اشاره‌ای به سیر نقاشی ایرانی از دیرباز تا نقاشی ناصرالدین شاه” ۴۲ صفحه از کتاب حاضر را در بر می گیرد، و اشاره مختصری به نقاشی در ادوار مختلف در ارتباط با حکومتگران ایرانی می نماید وبه نحوۀ نقاشی از هزاران سال قبل و چگونگی نشو و نمای این هنر در زمانهای مختلف از هخامنشیان تا قاجارها پرداخته شده است.
و امّا در مورد ناصرالدین شاه به سبب اینکه کتاب حاضر مربوط به اوست توضیحات کاملتری داده شده وحدود ۲۳ صفحه از بخش اول این کتاب (افزون بر ۴۲ صفحه قبلی ) تحت عنوان “ناصرالدین شاه و نقاشی” به موضوع نقاشی ونقاشان دربار وی چون صنیع الملک و کمال الملک و امثالهم و میزان علاقه و اهمیتی که وی برای این هنر قائل بود و چگونگی نقاشی آموختن شاه و نیز بعضی از خاطرات اشخاص درین باره پرداخته شده است.
بخش دوم این مجموعه حاوی ۱۴۰ قطعه تصاویر، طراحیها و نقاشیهایی است که به قلم ناصرالدین شاه ترسیم شده است. این تصاویر از آرشیو اسنادِ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، کاخ موزه گلستان،وزارت امورخارجه (غیر مستقیم) و برگرفته از بعضی مطبوعات و کتب است. بنابراین در ذیل هر نقاشی محل نگهداری و منبع قید گردیده است. نیز ذیل هر نقاشی، متن حاشیۀ آن که معمولاً دستخط شاه است بازخوانی وبه مجموعه افزوده شده است. در پیوست بخش دوم نیز به صورت نمونه ۱۳ قطعه تصویر نقاشی ارائه شده که اطرافیان و درباریان نزدیک به شاه کشیده اند ودر کنار اسناد و نقاشیهای ناصرالدین شاه آلبوم شده بوده است.
بخش سوم به نقاشیهایی اختصاص یافته که نقاشان و هنرمندانی نظیر کمال الملک، صنیع الملک، بهرام کرمانشاهی، فضل الله بن میرزا محمد وزیر کاشانی، جان آلفرد وینتر، نقاش ملکه ویکتوریا، محمد حسن افشار، محمد حسین لـله بن عبدالله زند بکله، محمد اصفهانی، هاکوپ هوناتانیان نقاش ارمنی و غیر آنها از ناصرالدین شاه کشیده اند. نقاش بعضی پرتره ها نیز نامعلوم است. به طور کلی تصاویرِ نقاشیهای بخش سوم ۱۱۶ قطعه است که نقاشیهای شمارۀ (۱) الی (۴۴ ) و برخی شماره های دیگر پرترۀ نیم تنه و بعضا تمام قدِ ناصرالدین شاه است. چهار قطعه از نقاشیها ناصرالدین شاه را سوار بر اسب ترسیم نموده اند. همچنین برخی نقاشیها کاریکاتور ناصرالدین شاه است که نقاشان فرنگی ترسیم نموده اند. همچنین، شماره ۴۳ در این بخش تابلو فرشی است که دستان هنرمندان تبریزی نقش ناصرالدین شاه را تمام قد بر روی آن بافته اند. شماره ۴۷ حاوی نقش ناصرالدین شاه سواره در میان کاشیکاری زیبای سر در ایوان باغ ارم شیراز است. مابقی، اکثرا تصاویری است که نقاشان فرنگی در مهمانیها و بازدیدها و جلساتی که ناصرالدین شاه در سفرهای سه گانه فرنگستان داشته در میان جمع از او و دیگران ترسیم نموده اند. مثلا در روسیه، میخائیل زیجی نقاش مجارستانی ناصرالدین شاه را سوار بر اسب، یا در مراسم استقبال تزار روسیه از وی، دیدارها و ملاقاتها، یا در مجلس رقص و غیر آن ترسیم نموده است. در آلمان و خصوصاً در انگلستان نیز تصاویر زیادی از ملاقات با ملکه ویکتوریا و سایر رجال، در بازدیدها ، مهمانیها و غیره ارائه شده است.
