الف
تهران: چشمه، ۱۳۹۴، ۲۰۹ صفحه، ۱۵۰۰۰تومان
به یاد می آورم در دوران کودکی، زمستان که می رسید شب‌هایی که فردایش تعطیل بود و ما از رنج مدرسه رفتن خلاصی داشتیم، خانه مادر بزرگ پاتوق ما بود که با رسیدن فصل سرما، گرمای کرسی هم به گرمای مهر همیشگی آنها افزون می شد. علم کردن بساط کرسی یکی از سنت هایی بود که آنها تا سرزنده بودند و سرپا، آن را نیز برقرار نگه داشتند. چه لذتی داشت تن به گرمای کرسی دادن در آن روزگار که گویی زمستانش نیز سردتر از حالا بود.یکی از مهمترین تفریحات پدربزرگ در آن روزهای پیری و تنهایی گوش دادن به نوارهایی که با زبان ترکی، نیمی به نثر و نیمی به نظم و همراه با موسیقی فولکلور و آواز حکایت های عاشقانه ای را روایت می کرد که کوراوغلو یکی از نامدارترین آنها بود.طولی نمی کشید که حرارت کرسی چشم ما را گرم می کرد و هنوز دلداده و دلدار به هم رسیده نرسیده، چشمانمان برهم می افتاد و باقی ماجرا را در رویاهای شیرین کودکی دنبال می کردیم. در آن ایام با وجود کودکی قدر و منزلت مردانگی و مرام پهلوانی را می دانستیم، ستایش مردانگی و مرام پهلوانی را در قصه های گوناگونی شنیده بودیم اما درک درستی از چند و چون آن نداشتیم.
کتاب پهلوان‌نامه که این روزها به اهتمام کتایون مزداپور، زهرا (نیلوفر) باستی و مهران افشاری از طرف نشر چشمه به بازار آمده فرصتی بود برای رفتن به همان دنیا، منتهی با دیدی متفاوت و درکی تازه تر و البته غنی؛ چنانکه دانستیم در همین سن و سال هم با وجود دیده ها و خوانده های گوناگون هنوز هم آن درک عمیق و بایسته‌ای از این دنیای افسون کننده ی پر رمز و راز نداریم. درک و دانشی که نظام مند باشد، متکی بر شاخص های پهلوانی که برآمده تاریخ و فرهنگ مکتوب و همچنین فولکلور ما. از این منظر با وجود اینکه شاید کتاب حاضر با رویکردی کم و بیش تخصصی نوشته شده، اما این طور نیست که برای دیگر مخاطبان جذابیت نداشته باشد. چنانکه اگر اهل کتاب باشی و به خصوص تعلق و خاطری به تاریخ و فرهنگ مردم این دیار داشته باشی و یا گرایشی به ادبیات منثور یا منظوم در خود بیابی، در این کتاب نکته های ارزنده و سودمند فراوان خواهی یافت.
«پهلوان نامه» حاصل پیشنهادی بوده از سوی دکتر مهران افشاری به زهرا (نیلوفر) باستی در زمانی که به سوگ برادر نشسته بوده، برادری که از قضا به گواه اطرافیانش نمونه امروزینی از همین پهلوانان بوده است. مجموعه فراهم آمده دربر گیرنده مجموعه مقالاتی ست درباره پهلوانی. نویسندگان کتاب بطور خلاصه پهلوان را چنین تعریف کرده اند: « واژۀ پهلوان در اصل یعنی “مرد پارتی” و پارت‌ها یک گروه از آریایی‌های باستان بوده‌اند از دوران‌های بسیار باستانی تا به امروز واژۀ پهلوان در فرهنگ ایرانی حضور داشته است.»
علاوه بر پیشگفتار و یادداشت کوتاهی که زهرا باستی به یاد برادر نوشته، متن اصلی کتاب از ده مقاله با عناوین زیر تشکیل شده: پَهلُون شیرازی (اکبر افسری)، رساله‌ای در تیراندازی و کمانداری (مهران افشاری)، کوراوغلو، پهلوان عاشیق (زهرا باستی)، از مکتب‌خانۀ نرگس خانم تختی، تا دیداری کوتاه با جهان‌پهلوان (هاشم رجب‌زاده) ، رستم در دیوار نگاره‌های پنجکنت (زهره زرشناس) ، پیشینۀ کوتاهی از کُشتی در ایران (ویلم فلور؛ ترجمۀ علی کیانی فلاورجانی)، پوریای ولی؛ در خدمت و خیانت تذکره‌نویسان (فرزاد مروجی)، روایتی از داستان پهلوان ایرانی (کتایون مزداپور)، سیمای پهلوانان کشتی‌گیر در سیاحت‌نامۀ اولیا چلبی (علیرضا مقدم)، نازارِ پهلوان پنبه (آنوشیک ملکی)
اغلب مقالات به جز یک مورد که به فارسی ترجمه شده، حاصل پژوهش نویسندگان فارسی زبان بوده که همگی نیز برای نخستین بار در این کتاب منتشر شده‌اند. نویسندگان کتاب توجهی کامل به این نکته مهم داشته اند که پهلوانان نامدار فارسی یا از دل اسطوره ها و افسانه‌های منظوم و مکتوب ادبیات فارسی بیرون آمده اند و یا در برخی دوره های تاریخی درمیان رخدادهای پرفراز و فرود قد برافراشته اند؛ بنابراین در میان مقالات این کتاب هم به پهلوانان افسانه ای که از دل ادبیات کهن و فولکلور بیرون آمده اند برمی خوریم، همانند رستم و کوراوغلی و هم پهلوانانی که در ادبیات معاصر و مدرن ایران چهره شدند و نامشان فراگیر شد همانند داش آکل معروف صادق هدایت و اگر از پهلوانان واقعی و تاریخی نیز بخواهیم نام ببریم، بهترین گزینه بی گمان غلامرضا تختی ست که در این کتاب به او نیز پرداخته شده است. افزون براین از پهلوانانی سخن رفته که شاید برای ما کمتر شناخته شده باشند اما اقلیت های ارمنی زبان بیشتر. نمونه آن داستان نازار پهلوان پنبه است که از قصه های محبوب ارامنه برای کودکانش محسوب می شود.
رسم پهلوانی به شکلی پر رنگ با مبارزه و به خصوص مبارزات ورزشی در آمیخته است. ورزشهایی که از آنها به عنوان ورزش هایی پهلوانی یاد می شود که بر تارک همه آنها ورزش کشتی نشسته که قدمتی دیرینه در این دیار دارد. بنابراین نمی توان به پهلوانان و پهلوانی پرداخت بدون آنکه به رسم پهلوانی و ورزش های پهلوانی چشم داشت. بنابراین بخشهایی در خوراعتنا از این کتاب به این مهم اختصاص یافته است و از پهلوانان نامی این دیار همانند پوریای ولی و غلامرضا تختی و… یاد شده است. اما از آنجا که علاوه بر خلق و خو و خصلت این پهلوانان، باید روشن می شد که هنر آنها نیز چه بوده، در کتاب حاضر توضیحاتی جالب توجه درباره ورزشهایی نظیر تیراندازی و کمانداری و کشتی گیری که از ریشه ای دیرینه در تاریخ و سنت های ایرانی برخوردار بوده اند، ارائه شده است. چنانکه هم از ویژگی های این ورزشها سخن گفته شده و هم از فضل آنها در میان اهل فن.
سرانجام سخن اینکه کتاب حاضر اگرچه از ساختاری غیر یکپارچه و متکی بر مقالات نوشته شده توسط نویسندگان مختلف برخوردار است، اما با این حال می توان گفت مقالات کتاب حاضر به گونه ای پازل وار کلیتی واحد را می سازند که تقریبا مهمترین گفته ها را درباره پهلوانان و رسم و آیین پهلوانی در تاریخ و فرهنگ ایران بازگفته اند.
