بارها کسانی را دیده‌ام که خیال می‌کنند سید حسین نصر دو کتاب جدا دارد با نام‌های «معرفت و امر قدسی» (ترجمه فرزاد حاجی میرزایی Farzad Hajimirzaie، نشر فرزان روز) و «معرفت و معنویت» (ترجمه انشاء الله رحمتی، نشر سهروردی). حتی یک بار مقاله‌ای را دیدم که به هر دوی اینها ارجاع داده بود و ندانسته بود که اینها یک کتاب اند! یعنی دو ترجمه هستند از Knowledge and the Sacred.
اینجا می‌خواهم برخی کتاب‌ها را نام بیاورم که من دیده‌ام و دو ترجمه‌اند از یک کتاب. گاه توضیحاتی را هم خواهم افزود. چقدر وقت و انرژی سر برخی از این ترجمه‌های تکراری و گاه غیرضروری هدر رفته است! – البته ترجمه‌ی مجدد در مواردی قابل توجیه است؛ مثلا در آثار کلاسیک یا در جایی که ترجمه اول بد یا ناقص بوده، یا وقتی که زبان علمی ما در طی سالیان رشد کرده است.
۱. نظریه معرفت در فلسفه کانت (غلامعلی حداد عادل، هرمس) = نظریه شناخت کانت (علی حقی، انتشارات علمی و فرهنگی). عبدالکریم سروش مدعی شد که حداد عادل ترجمه شاگرد خودش، علی حقی، را دزدیده است ولی تلاش ناکام او و اطرافیانش برای اثبات این مطلب به جایی نرسید. شواهد نشان می‌داد که ترجمه حداد عادل مستقل است.
۲. فلسفه امروزین علوم اجتماعی، برایان فی، ترجمه خشایار دیهیمی. همین کتاب را مرتضی مردیها ترجمه کرد و سر خود نامش را گذاشت: پارادایم‌شناسی علوم انسانی! البته ترجمه مردیها نگرفت و ترجمه خوشخوان دیهیمی خوانده شد.
۳. منطق اکتشاف علمی پوپر مورد جالبی است. ترجمه احمد آرام کامل‌تر بود. اما ترجمه حسین کمالی گرفت که تنها نیمی از کتاب را ترجمه کرده بود. این دومی را عبدالکریم سروش ویراستاری کرده بود و ترجمه تمیزتر و دقیق‌تری بود نسبت به ترجمه آرام.
۴. امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه اسلامی، مایکل کوک. این کتاب یکی از بهترین تحقیقات اسلام‌شناسی تاریخی سالهای اخیر است که به فارسی ترجمه شد. بار اول محمد حسین ساکت آن را با نام نامناسب «شایست و ناشایست در اندیشه اسلامی» و به صورت ناقص به فارسی ترجمه کرد (انتشارات نگاه معاصر). یکی نبود به ناشر روشنفکر و مترجم سره‌گرا بگوید که وقتی سخن از “اندیشه اسلامی” است باید همان تعبیر رایج در اسلام و جامعه اسلامی را بیاورید نه اینکه با قرتی‌بازی نامی پهلوی را بگذارید روی کتابی درباره امر به معروف و نهی از منکر در اسلام! بار دوم احمد نمایی کل کتاب را با ترجمه‌ای شایسته و با عنوان درست در دو جلد منتشر کرد (بنیاد پژوهشهای آستان قدس). همین ترجمه جا باز کرد و بارها منتشر شد و ترجمه اول به تاریخ پیوست!
۵. درآمدی جدید به فلسفه اخلاق (حمیده بحرینی، آسمان خیال) = درآمدی بر فلسفه اخلاق معاصر (مهدی اخوان، انتشارات علمی و فرهنگی). هر دو مترجم مرتبط با آقای ملکیان بوده‌اند اما از کار همدیگر خبر نداشته یا دیر خبر شده‌اند. غیر از اینکه کار تکراری است، با موفقیت ترجمه اول، انتشار ترجمه دوم چه توجیهی دارد؟
۶. فلسفه اخلاق، جیمز ریچلز (آرش اخگری، انتشارات حکمت) = عناصر فلسفه اخلاق (فتحعلی-آل‌بویه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی). البته ترجمه اول از ویراست دوم کتاب است و ترجمه دوم از ویراست چهارم کتاب. این دو ترجمه را در مقاله مستقلی بررسی و نقد کرده‌ام.
۷. تشبه به مسیح، توماس آکمپیس (سایه میثمی، هرمس) = اقتدا به مسیح (سعید عدالت‌نژاد، طرح نو). باز دو مترجم که هر دو با مصطفی ملکیان مرتبط بوده و موازی‌کاری کرده‌اند. البته کتاب کلاسیکی است.
۸. رساله منطقی-فلسفی ویتگنشتاین: سه ترجمه دارد. اول: محمود عبادیان، دانشگاه علامه طباطبایی. دوم: میرشمس الدین ادیب سلطانی، امیرکبیر. سوم: سروش دباغ، هرمس. تعدد ترجمه‌های این کتاب کلاسیک قابل توجیه است.
۹. بصیرت اخلاقی، مک‌ناتن (محمود فتحعلی، مؤسسه امام خمینی) = نگاه اخلاقی (حسن میانداری، انتشارات سمت). نمونه‌ی موازی کاری حوزه و دانشگاه یا قم و تهران!
۱۰. مابعدالطبیعه ارسطو: ترجمه شرف الدین خراسانی از یونانی است. اما ترجمه لطفی، انتشارات طرح نو، از آلمانی است. اینجا هم با اثری کلاسیک مواجهیم.
۱۱. بحران دنیای متجدد، رنه گنون. ضیاء الدین دهشیری با آن ترجمه افتضاحش یک بار این کار را ترجمه کرد (انتشارات امیرکبیر) و من مانده‌ام که چرا نصر بر آن ترجمه خراب مقدمه زده است! سالهای اخیر، انتشارات حکمت دوباره این کار را با ترجمه خوب حسن عزیزی منتشر کرد.
۱۲. جامعه باز و دشمنان آن نوشته کارل پوپر سه بار ترجمه شد. اول علی‌اصغر مهاجر ترجمه کرد که نگرفت. ترجمه خوب عزت‌الله فولادوند حسابی گل کرد و تا همین اواخر هم دارد فحشش را از چپ‌ها می‌خورد! امیرجلال‌الدین اعلم هم ترجمه کرد. اما با اینکه شاید دقیق‌تر از فولادوند هم بود اما چندان کسی این ترجمه سوم را نخواند. شاید ترجمه اعلم ضرورتی نداشت و بهتر بود وقتش را میگذاشت کار دیگری را ترجمه می‌کرد.
۱۳. اعترافات آگوستین: دو ترجمه از سایه میثمی و افسانه نجاتی.
۱۴. وجود و زمان یا هستی و زمان، هایدگر. سه ترجمه تاکنون: سیاوش جمادی، محمود نوالی، عبدالکریم رشیدیان.
۱۵. درآمدی بر تحلیل فلسفی، جان هاسپرس: ترجمه ناقص سهراب علوی‌نیا و ترجمه کامل موسی اکرمی، طرح نو.
۱۶. عوالم خیال، ویلیام چیتیک. ترجمه عالی و موفق قاسم کاکایی مانع آن نشد که ترجمه دومی از مؤسسه امام خمینی قم (نجیب الله شفق) و ترجمه سومی از پژوهشکده امام خمینی تهران (سید محمود یوسف ثانی) منتشر شود!
۱۷. ایران بین دو انقلاب، یرواند آبراهامیان: نشر نی و نشر مرکز هر کدام دو ترجمه مستقل از این کار منتشر کردند. موازی‌کاری دو انتشارات روشنفکر!
۱۸. کتابهایی از عهد عتیق (کتابهای قانونی ثانی) ترجمه پیروز سیار، نشر نی = اپوکریفای عهد عتیق، ترجمه جواد باغبانی و عباس رسول‌زاده، مؤسسه امام خمینی قم. باز هم موازی‌کاری قم و تهران. البته کتاب کلاسیک است و شاید ارزش داشته باشد.
۱۹. قلب اسلام (نوشته نصر با دو ترجمه: مصطفی شهرآیینی، انتشارات حقیقت / صادق خرازی، نشر نی). موازی‌کاری در ترجمه! با اینکه خود نصر بر ترجمه خرازی مقدمه زده بود اما ترجمه اول بیشتر خوانده شد.
۲۰. دین و نظم طبیعت (ترجمه انشاء الله رحمتی، نشر نی) = دین و نظام طبیعت (ترجمه فغفوری، انتشارات حکمت). موازی‌کاری! خود نصر بر ترجمه دوم مقدمه زد ولی ترجمه رحمتی ظاهرا موفق‌تر بود.
——————-
*کار خوب علی صالحی می تواند وسیعتر دیده شود و تبدیل به “کتابشناسی ترجمه های چندباره” شود. این خود پدیده ای قابل مطالعه است. هم از نظر اصولی در حوزه کارهای کلاسیک و هم از نظر زبانی در توانایی مترجمان و هم از باب تواردها و سرقت های خواسته و ناخواسته! – م.ج
