ناصر کنعانی
مولف کتاب
انتشارات فدک ایساتیس
پیشگفتار: سخن گفتن دربارۀ نقش و اهمیت ریاضیات در پیشبرد فرهنگ و تمدن جهان امری است دشوار به ویژه با آنان که با این علم سر و کاری ندارند؛ لیک حکایت گفتن از زندگانی ریاضیدانان و دستاوردهای آنان، داستانی است دگر. به راستی که بازگوکردن سرگذشت این دسته از اندیشمندان و آفرینندگان دانش نه تنها حقی را که آنان بر تاریخ بشریت دارند تا حدودی ادا می‌کند، بلکه تیرگی‌ها را از خیال و تاریکی‌ها را از ذهن می‌زُداید.
شعرا و ادبای پارسی زبان، یادگارهائی گرانبها از خود به جای گذارده‌اند که جایگاه آنان را در عرصۀ شعر و ادب بر همگان روشن می‌سازند، و از این گذشته، تا آنجا که لازم و مقدور بوده است، دربارۀ آنان گفته‌ها گفته و نوشته‌ها نوشته شده‌اند. لیک افسوس که ریاضیدانان وعالمان و دانشمندان ما آنچنان که باید و شاید هنوز شناخته نیستند، در حالی که کشفیات و ابداعات آنان در علوم دقیقه و طبیعی و تجربی همچون مشعلی روشنگر راه کاروان فرهنگ و تمدن بوده و در پیشبرد و ترقی و تعالی انسان‌ها نقشی بزرگ بازی کرده‌اند.
یکی از نام‌آورترین این دانش آفرینان محمد بن موسی خوارزمی است که نخستین و برجسته‌ترین ریاضیدان، منجم و جغرافیدان مسلمان به شمار می‌رود و تاریخ ریاضیات در عالم اسلام با نام او آغاز می‌گردد، امروزه نیز در ردیف پرآوازه‌ترین ریاضیدانان جهان قرار دارد.
خوارزمی در حوالی سال ۷۸۳ میلادی (۱۶۶ هجری قمری) در خوارزم (خیوه کنونی در جنوب ازبکستان) دیده به جهان گشود و حدود سال ۸۵۰ میلادی (۲۳۵ هجری قمری) در بغداد درگذشت. بیست و چند بهار بیش از عمر او نمی‌گذشت که به دربار مأمون عباسی خلیفۀ مسلمین راه یافت، که در مرو بر خراسان بزرگ حکمرانی می‌کرد، و پس از چند سال فعالیت پُربار علمی، در سال ۸۱۹ میلادی (۲۰۴ هجری قمری) همراه وی رهسپار بغداد پایتخت جهان اسلام گردید. در آنجا بود که در فرهنگستان عظیم “بیت الحکمه” و در رصدخانه‌های شمّاسیه بغداد و قاسیون دمشق به کارهای علمی و عملی در زمینه‌های نجوم و ریاضی و جغرافی پرداخت و تا پایان عمر به یُمن دانش بسیار و تبحر فراوان در علوم مختلف، مورد احترام سه خلیفۀ عباسی، مأمون و مُعتَصَم و واثِق بود که یکی پس از دیگری به خلافت رسیدند.
گرچه خوارزمی در دوران خود از لحاظ چیره دستی در علوم ریاضی و نجوم سرآمد همگان بود و همچون اختری در آسمان علم و دانش دارالخلافۀ بغداد می‌درخشید، لیک هرگز به دنبال کسب نام و نشان و مال و منال نرفت، زیرا باور عمیق داشت که یک دانشدوست و دانشمند واقعی تنها برای رسیدن به حقیقت تلاش می‌کند و آنگاه که به آن دست یافت، به این معناست که آرزوی قلبی خویش را برآورده است. او معتقد بود که شهرت و ثروت، خود نمائی و خوشگذرانی و حقیر و ناچیز شمردن دیگران در شأن یک عالِم واقعی نیست، بلکه مرد علم و دانش کسی است که کنج قناعت را انتخاب کرده جهد و کوشش نماید تا حقایق را یافته آنها را به دانش پژوهان بنمایاند. تواضع و سعۀ صدر ذاتی او از یکسو و بی اعتنائی‌اش به شهرت و ثروت از سوی دیگر سبب شدند که اخبار و اطلاعات چندانی از زندگانی پُر ثمر او به جای نماندند و حتی گور او نیز برای همیشه از نظرها محو شد.
دستاوردها و ابداعات علمی و عملی و شیوۀ تفکر ریاضی این بزرگمرد علم، که در خوارزم و خراسان خیزش گرفت و در بغداد به اوج شکوه خود رسید، از اهمیت شایانی برخوردارند، زیرا تأثیری عمیق در پهنۀ علوم نجوم و ریاضی چه در مشرق زمین و چه در اروپای قرون وُسطی به جای گذاشتند. مردمان مغرب زمین در اثر ارتباط مستقیم با مسلمانان، چه در دوران خونین جنگ‌های صلیبی و چه در زمان صلح و صفا و داد و ستد، با ریاضیاتی آشنا شدند که تا آن زمان از آن اطلاعی نداشتند و افق علمی آنها زمانی گسترش بیشتر پیدا کرد که به جبر و حساب خوارزمی دست یافتند.
کتاب حاضر در چهار بخش (و ۳۵ فصل) کوششی است برای بازنمائی دستاوردهای علمی خوارزمی و جایگاه آنها در گسترۀ دانش:
بخش اول: جای پای خوارزمی در مشرق زمین
بخش دوم: رد پای خوارزمی در مغرب زمین
بخش سوم: یادگارهای به جای مانده از خوارزمی
بخش چهارم: یادواره ها به یادبود خوارزمی
بخش اول حاوی اطلاعاتی راجع به موطن خوارزمی و زندگانی علمی او در بغداد و همچنین بحث دربارۀ آثار او به ویژه در زمینه‌های نجوم، جغرافی، جبر و حساب است. بخش‌های دوم و سوم و چهارم بیانگر آوازه و شهرت جهانی خوارزمی و نمایانگر جایگاه شامخ او در عالم ریاضیات است و نشان می‌دهد که ریاضیدانان غربی و نگارندگان تاریخ علوم مغرب زمین چگونه و با چه اشتیاقی از دیرباز تا به امروز خود را با جزئیات آثار خوارزمی مشغول داشته و می‌دارند و در راستای شناساندن و نشر آنها می‌کوشند.
برلن، ژانویه ۲۰۱۴
فهرست مطالب
بخش اول جای پای خوارزمی در مشرق زمین ۱
فصل ۱ خوارَزم ۳
موقعیت جغرافیائی ۴
وجه تسمیه ۶
ساکنان دیرین ۷
در قلمرو ایران باستان ۱۱
زبان ۱۶
خط ۲۲
در قلمرو اسلام ۲۴
طلوع خوارزمی ۲۶
حکومت مأمون ۳۵
خلافت مأمون ۳۶
فصل ۲ بَغداد ۴۱
پی‌ریزی ۴۲
وجه تسمیه ۴۴
شهر مُدَوَّر ۴۶
ساکنین و مَحَلِّه‌ها ۴۹
کَرخ ۵۰
دَیرُالمَجوس ۵۰
قُطرُبُلّ ۵۰
توسعه فرهنگی ۵۱
خوارزمی در بَغداد ۵۳
فصل ۳ بیتُ‌الحِکمَه ۵۷
بَنی‌اُمَیّه و علوم ۵۸
مراکز علم ۶۱
مدرسههای اسکندریه و انطاکیه ۶۱
مدرسههای نِصیبین و اِدِسا ۶۲
مدرسه گُندی‌شاپور ۶۴
بَنی‌عَبّاس و علوم ۶۹
عهد منصور عباسی ۷۲
عهد مهدی و هادی عباسی ۷۳
عصر هارون‌الرشید ۷۳
پیدایش کاغذ ۷۷
دوران مأمون ۸۲
نهضت ترجمه ۸۴
مترجمین و مؤلفین ۹۰
تشکیلات علمی و اداری ۹۱
خوارزمی در بیت‌الحکمه ۹۳
دوران زوال ۹۷
فصل ۴ رَصَدخانه‌های شَمّاسیّه و قاسیون ۱۰۱
رصد و رصدخانه ۱۰۲
زیج ۱۰۳
منجمین مأمون ۱۰۶
اُسطُرلاب ۱۱۱
انواع و اقسام ۱۱۵
موارد کاربردی ۱۱۸
عاقبت دو رصدخانه ۱۱۹
فصل ۵ علم نجوم و پیشینه آن ۱۲۱
موضوع ۱۲۲
آراء یونانیان باستان ۱۲۲
فرضیه زمین مرکزی ۱۲۵
کُره سماوی ۱۲۶
مدارات و نِصفُ‌‌النّـَهارات سماوی ۱۲۷
فلک حامل ۱۲۸
مقابله و مقارنه ۱۳۰
دایره‌البُروج ۱۳۰
مدار رأسُ السَّرَطان و مدار رأسُ الجَدی ۱۳۲
فلک ثوابت ۱۳۳
ارتفاع و سَمت ثوابت ۱۳۳
میل و بُعد ثوابت ۱۳۵
اشکالات منظومه زمین مرکزی ۱۳۶
فلک خارج از مرکز ۱۳۷
فلک تدویر ۱۳۸
فلک معدل‌المسیر ۱۴۱
هیئت بطلمیوسی ۱۴۲
جدول وَتَرها ۱۴۴
فصل ۶ احکام نجوم ۱۴۹
موضوع ۱۵۰
مبانی ۱۵۱
مَنطقه البُروج ۱۵۳
سیارات و برج‌های آنها ۱۵۶
نسبت بروج با یکدیگر ۱۵۷
منازل قمر ۱۵۸
قمر در عقرب ۱۵۹
ریشه در جهان اسلام ۱۶۰
احکام موالید ۱۶۱
زایچه و طالع ۱۶۳
زایچه بغداد ۱۶۶
خوارزمی و طالع‌بینی ۱۷۰
فصل ۷ اخترماری و اخترگوئی در ایران باستان ۱۷۳
دیرینه دوران ۱۷۴
زرتشت ۱۷۷
اخترشناسی ۱۸۲
نیمروز یا سیستان ۱۸۵
مادها ۱۸۹
هخامنشیان ۱۹۱
رصدخانه تخت جمشید ۱۹۳
اخترگوئی ۲۰۰
اشکانیان ۲۰۱
ساسانیان ۲۰۶
گاهشماری ساسانی ۲۰۹
زیک شَترو اَیار ۲۱۲
تخت طاقدیس ۲۱۴
اخترگوئی ۲۱۹
فصل ۸ نجوم اسلامی ۲۲۳
منابع ۲۲۴
زیج سِندهِند ۲۲۵
زیج شهریار ۲۳۰
زیج بطلمیوس (المجسطی) ۲۳۳
دستآوردها ۲۳۶
فصل ۹ زیج خوارزمی ۲۳۹
سِندهِند صغیر ۲۴۰
تعادیل (تعدیلات) ۲۴۴
اوساط کواکب ۲۴۶
محتوا ۲۴۷
توابع مثلثاتی ۲۴۸
جَیب و جَیب تمام ۲۵۰
ظِلّ و ظِلّ تمام ۲۵۳
مثلثات کُرَوی ۲۵۴
مقبولیت ۲۵۶
نوروز، آغازین روز بهار ۲۵۹
فصل ۱۰ جغرافیا و پیشینه آن ۲۶۱
کُره زمین ۲۶۲
مدارات و نِصفُ‌‌النّـَهارات ۲۶۲
عرض و طول جغرافیائی ۲۶۴
یونان باستان ۲۶۵
ایران باستان ۲۶۹
هفت کشور ۲۷۰
جهان اسلام ۲۷۱
اَقالیم سَبعَه ۲۷۳
فصل ۱۱ صوره الأرض خوارزمی ۲۷۷
گامی نوین ۲۷۸
انتخاب نصف‌النهار مبداء ۲۷۸
تقسیم‌بندی اقلیمی ۲۸۰
اشتباهات بطلمیوس ۲۸۱
پیآمدها ۲۸۳
الصوره‌المأمونیه ۲۸۴
تعیین یک درجه از نصف‌النهار ۲۸۸
روش اِراتوستِنِس ۲۸۸
منجمین مأمون ۲۹۱
کاوشگری در هرم خئوپس ۲۹۴
در جستجوی غار اَصحاب کَهف ۲۹۹
مأموریت نزد خَزَرها ۳۰۲
فصل ۱۲ علم جَبر و پیشینۀ آن ۳۰۵
تعریف ۳۰۶
پاپیروس رایند ۳۰۷
دیوفانتوس ۳۰۸
معادلات مُعَیّن و معادلات نامُعَیّن ۳۱۰
پدر جبر ۳۱۲
دستنوشته بَخشالی ۳۱۳
فصل ۱۳ جبر و مقابله خوارزمی ۳۱۵
درخواست مأمون ۳۱۶
انگیزه نگارش ۳۱۹
محتوا ۳۱۹
تقسیم‌بندی معادلات ۳۲۱
حل معادلات ششگانه ۳۲۳
واژگان جبر و مقابله ۳۲۴
راه‌حل هندسی معادلات درجه دو ۳۲۵
مثال‌هائی از باب مساحت ۳۲۹
شرح‌های ریاضیدانان مسلمان ۳۳۳
اصالت و خلاقیت ۳۳۴
فصل ۱۴ علم حساب و پیشینۀ آن ۳۴۱
تعریف ۳۴۲
استخوان لِبومبُو ۳۴۳
استخوان ایشانگو ۳۴۴
دستگاه شمارش مصری ۳۴۷
دستگاه شمارش بابِلی ۳۴۹
دستگاه شمارش هخامنشی ۳۵۱
دستگاه شمارش یونانی ۳۵۸
دستگاه شمارش رومی ۳۶۰
دستگاه شمارش هندی ۳۶۴
پیدایش صفر ۳۶۶
ارقام عربی شرقی و عربی غربی ۳۷۱
تخت و تُراب ۳۷۳
فصل ۱۵ حساب هندی خوارزمی ۳۷۵
حساب پیش از خوارزمی ۳۷۶
حساب عَقودُاَلانامِل ۳۷۶
حساب سیاق ۳۷۸
حساب جُمَل ۳۷۸
حساب هندی ۳۸۰
انگیزه نگارش ۳۸۴
محتوا ۳۸۴
قاعده نُه ۳۸۵
قاعده نُه و عمل جمع ۳۸۶
قاعده نُه و عمل تفریق ۳۸۷
قاعده نُه و عمل ضرب ۳۸۷
قاعده نُه و عمل تقسیم ۳۸۸
وجه تسمیه ۳۸۹
عمل ضرب عربی ۳۸۹
عمل تقسیم زورَقی ۳۹۰
اهمیت ۳۹۳
انتشار دستگاه اعشاری ۳۹۵
بخش دوم رد پای خوارزمی در مغرب زمین ۴۰۳
فصل ۱۶ فتح اَندَلُس ۴۰۵
مسلمانان در اسپانیا ۴۰۶
اُمویان اَندَلُس ۴۱۱
تشکیلات کشوری ۴۱۲
فرهنگ و تمدن ۴۱۳
دوران زوال ۴۱۷
فصل ۱۷ نهضت ترجمه ۴۱۹
دارالترجمه طُلَیطَله ۴۲۰
مترجمین ۴۲۱
لوپیتوس ۴۲۲
مَسلَمَه بن المَجریطی اَندُلُسی ۴۲۲
أبوأسحاق إبراهیم بن الزَرقالی ۴۲۳
پِدرو آلفونسو (آلفونسی) ۴۲۴
آبراهام بن بَرحیا (برخیا) ۴۲۵
آدلارد باثی ۴۲۶
یوحنا الإشبیلی ۴۲۷
آبراهام ابن عِزرا ۴۲۷
هِرمان دالماسیائی ۴۲۸
رابِرت چِسْتِری ۴۲۹
دومینیکو گوندی سالوُ ۴۲۹
جِراردو کرمونائی ۴۳۰
أوغو دی سانتالّا ۴۳۰
افلاطون تیوُلی ۴۳۱
دانی یِل مورلی ۴۳۱
فصل ۱۸ زیج خوارزمی ۴۳۳
زیج سِندهِندصغیر ۴۳۴
شرح احمد بن المُثنّی عبدالکریم ۴۳۴
شرح مَسلَمَه بن احمد المَجریطی ۴۳۸
کوشش‌های متأخرین ۴۴۲
فصل ۱۹ صوره‌الأرض خوارزمی ۴۶۳
تنها نسخه موجود ۴۶۴
انتشار در غرب ۴۶۵
نقشه جهان نما (الصوره‌المأمونیه) ۴۷۱
فصل ۲۰ جبر و مقابله خوارزمی ۴۷۷
ترجمه به زبان لاتین ۴۷۸
ترجمه رابرت چِسْتِری ۴۷۸
ترجمه جراردو کِرِمونائی ۴۷۹
ترجمه یوحنا الإشبیلی ۴۸۰
معادل‌های لاتین واژگان کلیدی ۴۸۰
سیر تکاملی علم جبر در اروپا ۴۸۱
پیروان و رهروان جبر خوارزمی ۴۸۳
لئوناردو پیزائی (فیبوناچی) ۴۸۴
یوردانوس نِموراریوس ۴۸۶
گولی یِلمو دِ لونا ۴۸۷
ژان دِ مور ۴۸۸
پااُولو جِراردی ۴۸۹
اُستاد داردی ۴۹۰
رجومونتانوس ۴۹۱
فریدریش آمان ۴۹۲
نیکُلا شوکه ۴۹۲
لوکا پاچولی ۴۹۴
یوهانس ویدمان ۴۹۵
یوهان شویبِل ۴۹۶
یوهانس فوگلین ۴۹۷
کریستوف رودولف ۴۹۷
میشائیل اشتیفِل ۴۹۸
آدام ریز ۴۹۹
جِرولامو کاردانو ۵۰۰
پِدرو نونِس ۵۰۱
رابرت رکورد ۵۰۱
رافائل بومبِلّی ۵۰۴
آدریان فان رومن ۵۰۵
مارکو آورِل ۵۰۵
پایان نفوذ جبر خوارزمی در اروپا ۵۰۶
کوشش‌های متأخرین ۵۰۷
رابِرت چِسْتِری ۵۳۳
جراردو کرمونائی ۵۳۳
گولی یِلمو دِ لونا ۵۳۴
فصل ۲۱ حساب هندی خوارزمی ۵۶۵
آغاز آشنائی‌ها ۵۶۶
جُنگ ویجیلانوس ۵۶۷
ژِربِر دوریاک ۵۶۹
صومعه سالِم ۵۷۳
نخستین ترجمه‌ها و اقتباس‌ها ۵۷۵
کتاب ایساغوجی آلکوریسمی در فن نجوم ۵۷۵
کتاب آلکوریسمی حساب کاربردی ۵۷۸
کتاب پولوئِریس ۵۸۱
کتاب آلگوریسمی اعداد هندی ۵۸۱
پیروان و رهروان حساب خوارزمی ۵۸۱
لئوناردو پیزائی (فیبوناچی) ۵۸۲
آلکساندر دو ویلدی یو ۵۸۶
هوگو فون لِرشِنفِلد ۵۸۷
یوردان ساکسِنی ۵۸۸
یوآنیس دِ ساکروبوسکو ۵۸۸
یوردانوس نِموراریوس ۵۹۰
ماکزیموس پلانودِس ۵۹۱
ژان دِ مور ۵۹۱
نیکول اورِسم ۵۹۱
ریچارد اسواینزهِد ۵۹۲
گِئورگ فون پویِرباخ ۵۹۲
جاکوپو فلورانسی ۵۹۳
کریستوفانو دی گِراردو دی دینو ۵۹۳
هانس تالهوفِر ۵۹۴
پی یِترو بورگی ۵۹۴
کتاب حساب تِرِویزو ۵۹۶
بِنِه دِتتو فلورانسی ۵۹۸
جِهان آدام ۵۹۹
نیکُلا شوکه ۵۹۹
اولریش واگنِر ۶۰۱
لوکا پاچولی ۶۰۲
یوهانِس ویدمان ۶۰۲
فیلیپّو کالاندری ۶۰۵
یاکوب کوبِل ۶۰۷
فرانچِسکو پِللوس ۶۰۸
هاینریش شرایبِر ۶۱۰
فرانچِسکو گالیگای ۶۱۰
کریستوف رودولف ۶۱۱
میشائیل اِشتیفِل ۶۱۱
آدام‌ریز (ریزه) ۶۱۳
یوهان شویبِل ۶۱۷
سیمون یاکوب ۶۱۹
ژاک پِلِه تیِه دو مَن ۶۱۹
یوهان آلبرِشت ۶۱۹
خوآن دو ایسیار ۶۲۲
رافائِل بومبِلّی ۶۲۳
آنتیک روکا ۶۲۴
سیمون استِوین ۶۲۴
کوشش‌های متأخرین ۶۲۵
فصل ۲۲ جایگاه خوارزمی در میان ریاضیدانان جهان ۶۴۵
فهرست‌ها ۶۴۶
بخش سوم یادگارهای به جا مانده از خوارزمی ۶۴۹
فصل ۲۳ آلگوریسم یا آلگوریتم ۶۵۱
خوارزمی و مشکل نام او ۶۵۲
تحریف نام ۶۵۳
الخوارزمی = الگوریسمی = الگوریتمی ۶۵۳
افسانه‌ها ۶۵۴
آلگور پادشاه هند ۶۵۵
اُستاد آلگوس ۶۵۵
اُستاد آرگوس ۶۵۶
آلگوریسموس چُرتکه انداز ۶۵۷
الگوریم یا اوگریم ۶۵۷
اوگریم، هنر محاسبه ۶۵۸
الگوریتمی = الگوریسمی = الخوارزمی ۶۶۰
ژوزف توسِن رِنو ۶۶۰
آلگوریسم، نخستین گام به سوی کامپیوتر ۶۶۲
فصل ۲۴ الجبریستا، الجبرائیست، شیء ۶۶۹
الجبر ۶۷۰
الجبریستا ۶۷۲
الجبریستا، شعر و آهنگ ۶۷۵
مُهر الجبریستا ۶۷۵
الجبریستا در بغداد ۶۷۵
الجبرائیست ۶۷۶
خوارزمی منجم و مشاور ۶۷۶
شیء و بازتاب آن ۶۷۷
فصل ۲۵ نُه عدد و یک صفر ۶۷۹
داستان نُه عدد ۶۸۰
فراگیری اعداد هندی-عربی ۶۸۵
تومازینو دی چِرکلاریا ۶۸۵
پیروزی آغازین ۶۸۸
آریتمِتیکا، حامی اعداد هندی-عربی ۶۹۰
آریتمِتریا، حامی اعداد هندی-عربی ۶۹۱
پیروزی روزافزون ۶۹۳
قطب نما با اعداد هندی-عربی ۶۹۳
جدول ضرب با اعداد هندی-عربی ۶۹۴
اعداد هندی-عربی در کلیسا ۶۹۷
ساعت نجومی با اعداد هندی-عربی ۶۹۸
باز هم حُکم ممنوعیت ۶۹۸
اعداد غیرقابل جعل ۶۹۹
داستان صفر ۷۰۱
ورود صفر در زبان‌هائی اروپائی ۷۰۱
پذیرش صفر به عنوان عدد ۷۰۵
صفر و مریم مقدس ۷۰۵
صفر و آدم بی شخصیت ۷۰۶
صفر و ریچارد دوم ۷۰۶
صفر و ادعای عدد بودن داشتن ۷۰۶
صفر، چیزی شبح وار و مشکل ساز ۷۰۷
صفر و شاه لیر ۷۰۷
صفر عدد نیست ۷۰۷
بیهودگی صفر در زندگی روزانه ۷۰۸
صفر و آدم بی‌اهمیت ۷۰۸
صفر، هستی والا ۷۰۹
صفر، نیروی فزاینده ۷۱۰
صفر، راز از نیستی به هستی ۷۱۰
صفر در شعر ۷۱۱
صفر در هنر ۷۱۳
فصل ۲۶ شگفتی‌های اعداد اعشاری ۷۱۵
زیبائی‌های پنهان ۷۱۶
فصل ۲۷ مربع‌های جادوئی ۷۲۱
اعداد هندی-عربی در مربع‌های جادوئی ۷۲۲
مربع‌های جادوئی در جهان اسلام ۷۲۳
مربع‌های جادوئی در اروپا ۷۲۵
یک مربع جادوئی با ارقام عربی غربی ۷۲۶
مربع جادوئی آلبرشت دورِر ۷۲۷
مربع جادوئی میشائیل اِشتیفِل ۷۲۸
گزارش بِرنار دو بِسی ۷۲۹
کلیسای خانواده مقدس ۷۳۰
مربع جادوئی بِنجامین فرانکلین ۷۳۰
مربع جادوئی یک ساحره ۷۳۲
بزرگترین مربع جادوئی جهان ۷۳۳
شش ضلعی‌های جادوئی ۷۳۴
فصل ۲۸ صفر و شیفر ۷۳۵
زبان رمز ۷۳۶
شیفر بیل ۷۳۷
شیفر داگاپِیِف ۷۳۸
بخش چهارم یادواره‌ها به یادبود خوارزمی ۷۴۱
فصل ۲۹ تمبرها ۷۴۳
اعداد هندی-عربی ۷۴۴
قاعده نُه ۷۴۸
چهره خوارزمی ۷۴۹
فصل ۳۰ تصویرها و تندیس‌ها ۷۵۱
تصویرها ۷۵۲
تندیس‌ها ۷۵۷
فصل ۳۱ بناها و نهادهای فرهنگی ۷۶۳
بناها ۷۶۴
نهادهای فرهنگی ۷۶۶
فصل ۳۲ دوره‌های درسی، مسابقات و همایش‌ها ۷۷۳
دوره درس در شهر بیلِه فِلد ۷۷۴
دوره درس در شهر فِرارا ۷۷۴
پروژه خوارزمی در دانشگاه اوترِشت ۷۷۴
مسابقه بین‌المللی ریاضی خوارزمی در پاکستان ۷۷۵
جستجوی “خوارزمی سال” در پاکستان ۷۷۶
گردهمائی بزرگ در واشنگتن ۷۷۶
کنفرانس علمی خوارزمی ۲۰۱۴ در تاشکند ۷۷۸
فصل ۳۳ جشنواره‌ها، بزرگداشت‌ها، سمپوزیوم‌ها و رخدادها ۷۷۹
جشنواره‌ها ۷۸۰
جشنواره خوارزمی ۷۸۰
جشنواره بین‌المللی خوارزمی ۷۸۰
جشنواره جوان خوارزمی ۷۸۲
سمپوزیوم خوارزمی در اورگنج ۷۸۲
هزار و دویستمین سالگرد تولد خوارزمی ۷۸۴
بزرگداشت خوارزمی در تهران ۷۸۵
بزرگداشت خوارزمی در مُسکو ۷۸۵
بزرگداشت خوارزمی در تاشکند ۷۸۶
میراث علمی خوارزمی ۷۸۷
کنفرانس خوارزمی در تاشکند ۷۸۸
رخدادها ۷۹۰
ویل دورانت در تهران ۷۹۰
سخنرانی احمد جِبّار در تونس ۷۹۱
کنفرانس بوستون ۷۹۱
برنامه بی. بی. سی ۷۹۲
سخنرانی دربارۀ مبدع جبر ۷۹۲
یک اشتباه تاریخی ۷۹۳
نرم‌افزار خوارزمی ۷۹۳
کتابخانه خوارزمی ۷۹۴
کنفرانس بین‌المللی در شهر بَتِن روژ لوئیزیانا ۷۹۴
واریاسیون‌های خوارزمی ۷۹۴
خوارزمی و نظام بهداشتی در آلمان ۷۹۵
فصل ۳۴ “الخوارزمی” روی کُره ماه ۷۹۷
دهانه‌های اقماری ۷۹۸
مختصات دهانه “الخوارزمی” ۸۰۰
دریاچال “الخوارزمی-کینگ” ۸۰۰
فصل ۳۵ تک گفته‌ها (به ترتیب زمانی) ۸۰۳
منابع و ماخذ ۸۱۵
فهرست الفباﻳﻲ ۸۵۷
مقدمه انگلیسی ۸۸۲
—————————————————————————
در باره نویسنده:
ناصر کنعانی تحصیلات خود را در دانشگاه‌های مونتان لئوبن (اتریش) و صنعتی برلن (آلمان) در رشته‌های مهندسی علم مواد، دکترای فیزیک حالت جامد و فوق دکترای الکتروشیمی به پایان رسانید. رساله مهندسی او منجر به ثبت یک اختراع در رابطه با تولید فولادهای عالی توسط کوره‌های الکتریکی گردید. او چند صباحی به تدریس و تحقیق در دانشگاه‌های ام. آی. تی. (کمبریج، آمریکا)، فلوریدا (گینزویل، آمریکا) و ساکاریا (آداپازاری، ترکیه) پرداخت و سپس از سال ۱۹۸۵ به مدت بیست سال در کنار تدریس در دانشگاه صنعتی برلن، مسئولیت بخش تحقیقات و مدیریت کیفیت یک شرکت فرانسوی-آلمانی را به عهده گرفت.
پروفسور کنعانی تاکنون دویست مقاله در مجلات علمی- فنی کشورهای غربی منتشر ساخته و پنج کتاب علمی به زبان‌های آلمانی و انگلیسی دربارۀ علم مواد و آبکاری تألیف نموده است و در حال حاضر مشغول نگارش کتابی دربارۀ خوردگی به زبان انگلیسی می‌باشد. وی در باره تاریخ علم و هنر در ایران، یک کتاب به نام “باتری اشکانی” به زبان انگلیسی نگاشته است که به زبان‌های آلمانی، روسی و فارسی ترجمه شده، و یک کتاب نیز تحت عنوان “موسیقی سنتی ایرانی” به زبان آلمانی انتشار داده است.
ناصر کنعانی تاکنون چندین بار به پاس فعالیت های علمی و فرهنگی در خارج و در ایران تقدیر شده است. از جمله نام و آثار وی از سال ۱۹۸۵ هر ساله در “گاهشمار دانشمندان آلمانی” و از سال ۲۰۱۱ در “نخستین گاهشمار دانشمندان اروپائی” ذکر می‌شوند.
از شش سال پیش هر دوسال یک بار جایزه ای به نام “جایزه پروفسور کنعانی” به سه پژوهشگر جوان که در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا موفق به دستاوردهای چشمگیری در زمینۀ صنعت آبکاری و حفظ محیط زیست شده‌اند، اعطا می‌گردد و مقالات آنها به زبان‌های فارسی، انگلیسی و آلمانی در مجلات علمی خارج از کشور به چاپ می‌رسند. گروه گزینش این پژوهشگران متشکل است از سه استاد بنام دانشگاه و سه استاد مجرب صنعت آبکاری که تحت هدایت و نظارت مهندس حمید سیفی، که خود از صاحبنظران تراز اول صنعت آبکاری کشور به شمار می‌رود، این امر خطیر را انجام می‌دهند. جوائز یادشده در مراسم “جشنواره صنعت آبکاری– جایزه پروفسور کنعانی” به برندگان اعطا می‌شود
