کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران
تاریخ جنگها: گزارش نبردهای ایران و عثمانی پس از سقوط صفویه
نوشته آبراهام ایروانی/ ترجمه فاطمه اورجی
پژوهشکده تاریخ اسلام، تهران، ۱۳۹۳
درگیری‌های ایران و عثمانی پس از دوره صفویه نیز ادامه یافت و به عبارتی با آگاهی عثمانی از آشفتگی داخلی ایران و چیرگی افغان‌های متحد آنها بر پایتخت صفویه، حملات دیگری به سرحدات ایران سامان یافت. با روی کار آمدن نادر، این حملات دفع شد. کتاب حاضر گزارش این نبردها است. باید متذکر شد که این کتاب گزارش‌های منحصر بفردی از حملات عثمانی به ارمنستان و کشتار ارامنه به دست می‌دهد.
در معرفی این کتاب آمده است:
تاریخ جنگها نوشته آبراهام ایروانی از اهالی ایروان، در نیمه نخست قرن هیجدهم میلادی/ دوازدهم هجری قمری به رشته تحریر درآمده است. این کتاب با تهاجم افغانها به ایران، در ۱۷۲۱ م. آغاز و با شکست آنها در قندهار در ۱۷۳۸ م. توسط نادر به پایان می‌رسد. مطالب کتاب درباره جنگهای افغانها با ایرانیان، عثمانی‌ها و افغانها، عثمانی‌ها و ایرانی‌ها، همچنین حضور عثمانی‌ها و ایرانیان در ارمنستان شرقی و ایروان و اشاراتی به تجاوزات روس‌ها در سرزمین‌های ایرانی قفقاز و گیلان در فاصله زمانی سال‌های ۱۷۲۱- ۱۷۳۸ م. است. علاوه بر آن، ظهور و قدرت‌گیری نادر و اقدامات او در تاریخ ایران آن دوره را نیز در بر می‌گیرد.
نویسنده کتاب همانگونه که خود مى گوید، شاهد و ناظر حوادث و اتفاقاتى که در کتابش گزارش مى کند بوده و یا آنها را از افراد و دوستان قابل اعتماد و یا از سربازان و بازرگانان و کسانى که شاهد عینى بودند، شنیده و در کتابش آورده است. از ویژگی‌های منحصر به فرد این کتاب در میان آثار مشابه آن، حضور عینی و زنده مؤلف در ذکر حوادث و رویدادها و یا نقل از شاهدان و ناظران عینی آنها ست. نویسنده کتاب، همانگونه که خود می‌گوید شاهد و ناظر حوادث و اتفاقاتی که در کتابش گزارش می‌کند بوده و یا آنها را از افراد و دوستان قابل اعتماد و یا از سربازان و بازرگانان و کسانی که شاهد عینی بودند، شنیده و در کتابش آورده است. آبراهام شاهد عینی تجاوز عثمانی به ارمنستان شرقی و محاصره ایروان بود، جایی که همه خانواده او توسط عثمانی‌ها یا کشته و یا اسیر شدند. بنابراین آبراهام یک رویکرد مثبت به ایران در مقابل حس بدبینی و تنفر به عثمانی‌ها و افغانها از خود نشان می‌دهد.
ارزش منحصر به فرد کتاب حاضر، اطلاعات مهمی است که درباره ارامنه گزارش می‌کند. گزارش مبسوط آبراهام ایروانی مربوط به تهاجم عثمانی به ارمنستان شرقی در تاریخ ۱۷۲۴ میلادی است. برخى از مطالبى را که آبراهام در این بخشها ارائه مى دهد در هیچ منبع دیگرى گزارش نشده است. همچنین این کتاب یک منبع بى نظیر براى علاقه مندان به زبان و گویش و اصطلاحات ایروانى و ارمنى است. کتاب حاضر در کنار دو منبع دیگر معاصر خود یعنى «گزارشهاى گیلاننتز» و «تاریخ آبراهام کرتى» در شمار منابع ارزشمند موجود آن دوره تاریخ ایران و تحولات ارمنستان شرقى و ایروان و اقدامات قدرتهاى درگیر در آن منطقه از جمله ایرانیان و عثمانىها است. همچنین مىتواند منبعى مهم جهت بررسى اوضاع اجتماعى، فرهنگى، مذهبى و اقتصادى آن منطقه مورد استفاده علاقهمندان قرار گیرد.
بیشترین قسمت کتاب درباره تهاجم عثمانىها به ارمنستان شرقى و ایروان در سال ۱۷۲۴میلادی است که نویسنده به این قسمت بسیار مبسوط پرداخته است. و در مقابل آن، حوادث مربوط به سقوط صفویه و نیز دشت مغان بهطور اختصار بیان شده است.
کتاب «تاریخ جنگها ۱۷۲۱ـ۱۷۳۸» نوشته آبراهام ایروانى، نخستینبار توسط جورج بورنوتیان به زبان انگلیسى ترجمه شده است و مشتمل بر بیست و دو فصل است:
فصل اول: چگونه شاه طهماسب، پسر حسین شاه ایران، مسئولیت بازگرداندن تخت پدرش را که توسط افغانها غصب شده بود، برعهده گرفت. چگونه شهرهاى تفلیس، پس از ویرانى توسط تاتارهاى لزگى، به دست عثمانى ها افتاد.
فصل دوم: محاصره شهر کربى و تحولات در اچمیادزین
فصل سوم: محاصره ایروان و مقاومت مردم آن، چگونه ارامنه با شجاعت در بیرون حصار شهر جنگیدند و عثمانى ها را شکست دادند
فصل چهارم: تضعیف مدافعان ارمنى، فرستادن نمایندگان به نزد عثمانىها براى صلح، تسخیر ایروان و قتل عام و اسارت مدافعان ارمنى آن
فصل پنجم: چگونگى دریافت امان نامه از پاشاى عثمانى براى حکمران ایروان با وساطت خلیفه بزرگ آستوازادور و تسلیم قلعه
فصل ششم: عثمانى ها چگونه شهرهاى ایرانى خوى و تبریز را گرفتند
فصل هفتم: چگونه افغانها از طریق فالیون به تبریز پیشروى کردند. در گرفتن فالیون و دژ بُز، در محاصره همدان و عدم موفقیت در گرفتن آن. پیشروى به سوى تبریز
فصل هشتم: چگونه فرمانده عثمانى به سوى همدان پیشروى کرد، به سراغ شهر کوچک سعیداو آمد، آن را گرفت و به سوى همدان رهسپار شد. در گرفتن همدان و انهدام سپاه آن
فصل نهم: چگونه افغانها درخواست بازپسگیرى همدان را نمودند و چگونه عثمانىها نیروهاى کمکى فرستادند. چگونه افغانها به همدان لشکرکشى نمودند. چگونه افغانها در ابتدا نبرد را باختند و سپس به دلیل مشکلات داخلى سپاه عثمانى پیروز شدند. درباره عهدنامه صلح و فرستادن سفیر به قسطنطنیه
فصل دهم: چگونه شاه طهماسب با کمک نادر شهر اصفهان را دوباره به دست آورد و بر تخت پدرش جلوس نمود
فصل یازدهم: چگونه نادر همدان را از عثمانىها بازپس گرفت
فصل دوازدهم: چگونه نادر تبریز را از عثمانىها گرفت
فصل سیزدهم: چگونه نادر شهر هرات را که باروى محکمى داشت گرفت و چگونه او سردسته ازبک را اسیر نمود
فصل چهاردهم: چگونه سپاه عثمانى از صلح با ایران خوددارى نمود و جنگ دوباره آغاز شد. چگونه عثمانىها شاه طهماسب را شکست دادند، همدان را گرفتند، و صلح منعقد شد.
فصل پانزدهم: چگونه نادر به اصفهان آمد، به شاه طهماسب نیرنگ زد، او را خلع کرد و به خراسان فرستاد. چگونه نادر پسر خردسال طهماسب را شاه کرد و عملاً حاکم ایران شد.
فصل شانزدهم: چگونه نادر بختیارىها را توسط رفتارش درباره شاه طهماسب خشمگین کرد. چگونه آنها علیه نادر به پا خاستند، براى خودشان شاه انتخاب کردند، و به اصفهان لشکرکشى کردند. چگونه نادر به سرکوب ایشان رفت و چگونه آنها به یک دژ پناه بردند. چگونه نادر ایشان را ترک کرد و با عبور از یک رودخانه بزرگ علیه عثمانىها در بغداد لشکرکشى نمود.
فصل هفدهم: چگونه نادر به بغداد حرکت کرد، با عثمانپاشا جنگید، شکست خورد و به همدان عقب نشینى کرد.
فصل هیجدهم: چگونه نادر یکبار دیگر براى نبرد با توپال عثمان پاشا به طرف بغداد حرکت نمود. چگونه او عثمانى ها را هزیمت داد و توپال عثمان را کشت. چگونه او صلحى را با حاکم بغداد منعقد کرد. چگونه او به بختیارى ها حمله کرد، بسیارى از آنها را کشت، و ۴۸۰۰۰ خانوار را به خراسان تبعید نمود.
فصل نوزدهم: چگونه فرستادگانى از مسکوى به اصفهان رسیدند و باج و خراج توافق شده توسط شاه طهماسب را مطالبه نمودند و پاسخ سخت نادر. چگونه نادر پیشروى نمود و ایروان را از دست عثمانى ها به در آورد و چگونه او مالیات را از ایرانیان و ارامنه ساکن ایروان مطالبه نمود.
فصل بیستم: چگونه نادر گنجه و شماخى را گرفت و چگونه او به لزگىها حمله کرد. چگونه او به گرجستان پیشروى نمود و به ایروان بازگشت.
فصل بیست و یکم: چگونه نادر در یک نبرد بزرگ علیه عثمانىها جنگید، فرماندهشان عبدالله پاشا را گرفت، و او را کشت. چگونه او به حسن قلعه پیشروى کرد و به وان رسید. چگونه نادر به عنوان شاه ایرانیان انتخاب شد.
فصل بیست و دوم: عملیات نادر، ۱۷۳۶ـ ۱۷۳۸
