شهلا لاهیجی – زاده ۱۳۲۰
ناشر و پژوهشگر مطالعات زنان
مهمترین اثر تحقیقی معاصر به فارسی درباره زنان اثری است از شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار که قرار است یک مجموعه سه جلدی باشد: شناخت هویت زن ایرانی (۱۳۷۱). جلد اول آن دوران پیشاتاریخ را در بر می گیرد و جلد دوم که لاهیجی به تنهایی آن را تالیف کرده تا پایان ساسانی را گزارش می کند.
لاهیجی یکی از پیگیرترین پژوهشگران مطالعات زنان در ایران است که آهسته و پیوسته و در روزگاری که زنان با موانع اجتماعی و سیاسی فراوانی روبرو بوده اند به کار انتشار تحقیقاتی در باره هویت زن ایرانی پرداخته است. این تحقیقات هم ترجمه ها و تالیفات خود او ست و هم شمار برگزیده ای از نویسندگان که مساله زن و هویت زنانه در آثار آنها شاخص است. به همین دلیل، او هم آثار بهرام بیضایی را در انتشارات خود یعنی «روشنگران» (تاسیس ۱۳۶۳) نشر کرده است و هم درباره وجه زنانه در این آثار مستقلا جستارهایی منتشر کرده است.
لاهیجی برای شناخت هویت زنانه و در واقع سنت و فرهنگ ایرانی از عهد باستان شروع می کند و این به او کمک می کند که نشان دهد چگونه سنت ها و آیین های امروزی ریشه های باستانی دارند و با فرهنگ سینه به سینه و به کمک تکرار در قصه ها و اجرای مناسک باقی مانده است هر چند که در طول زمان با عناصر متغیر فرهنگی آمیخته شده باشد.
در دیدگاه او، قدیم ترین وجه تمدن منطقه ما با مادرمحوری همراه است و بتدریج این شهربانوهای میرا به ایزدبانوهای نامیرا تغییر چهره داده اند؛ امری که نشانه هایی از آن در شاهنامه فردوسی باقی مانده است.[i] به این ترتیب از قدیم ترین زمان سنت را عمدتا زنان حفظ می کرده اند خاصه اگر با قصه و سفره و خوراک و کشت دانه ها و خشکبار و امثال آن همراه بوده است. زیرا این زنان بوده اند که در سفره چینی مناسک و آیین ها و نقل افسانه های هر یک از این مناسک نقش اصلی داشته اند.[ii] با اینهمه، زنان برای استقلال و همپایی با مردان نیازمند حضور اجتماعی و بخصوص حق رای و کار و ناچار به مهارت آموزی بوده اند. چیزی که اگرچه در قالب کارگران زن ماهر روزگاری در عهد هخامنشی مثلا وجود داشته است[iii] اما موقعیتی است که بتدریج از زنان سلب شده و جوامع معاصر دوباره با دشواری به آن تن داده اند. در ایران امروز هنوز هم دیدگاه رسمی بر خانه نشینی زنان تاکید می کند. او با ترجمه کتاب زن در جستجوی رهایی (۱۳۶۷) تاریخ فراز و فرود کار زنان و نقش ایشان در سیاست را در غرب به نمونه آلمان نشان می دهد. «کار» او در انتشارات روشنگران نمونه خوبی است از آنچه زنی پیشگام می تواند برای تاثیرگذاری در جامعه خود انجام دهد. او که در محیط مردانه و حتی زن ستیز صنعت نشر[iv] از نخستین ناشران زن ایران بود، هدف خود را نیز «انتشار کتاب هایی راجع به زنان، به دست زنان، و برای زنان بر پایه واقعیت ها و حقیقت ها آن گونه که هست و آن گونه که باید باشد» قرار داده است.[v]
درک لاهیجی، که توانست با سماجت و کاردانی نشان دهد نشر کاری مختص مردان نیست، از موقعیت امروز زنان ایران بسیار روشن است. معتقد است تحول زنان در جامعه ایرانی خیلی ساده تر از آن چیزی است که در اروپا اتفاق افتاد. برای نمونه، روزگاری در اروپا اگر زنی می خواست داستان بنویسد باید پشت نامی مردانه پنهان می شد اما اولین رمان نویس زن ایرانی یعنی سیمین دانشور نه تنها از این بابت با مشکلی در جامعه خود روبرو نیست که وقتی می نویسد اثرش پرخواننده هم می شود.[vi] در نزدیک چهل سالی که از فعالیتهای لاهیجی و زنان همفکر او در جامعه ما می گذرد زنان گام های بلندی به پیش برداشته اند و گرچه در آغاز چه بسا به نظر می رسیده به مسائل خود اعتنای چندانی ندارند،[vii] اما در بیشتر شئون اجتماعی با وجود همه کاستی ها و موانع حضور پیدا کرده اند. آنچه او در آن سالها از قدرت بالقوه زنان می دید یا آرزو می کرد امروز به میزان زیادی به فعلیت رسیده است. نیروی اجتماعی زنان ایران امروز به اندازه ای است که بسیاری آینده ایران را به دست زنان می بینند.
[i] بنگرید به مقدمه کتاب: شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار، شناخت هویت زن ایرانی، در گستره پیش‌تاریخ و تاریخ، انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، چ۲: ۱۳۷۷، صص دو-سه و پنج.
[ii] «زنان و سنت» گفتگوی شهلا مصدق با شهلا لاهیجی، رودکی، شماره ۱۲-۱۳ (اسفند ۸۵-فروردین ۸۶)، صص ۲۵۳-۲۵۵.
[iii] لاهیجی و کار، شناخت هویت زن، پیشین، ص دو.
[iv] بنگرید به: شهلا لاهیجی، «زن و کار نشر»، گفتگو، شماره ۷ (بهار ۱۳۷۴)، صص ۸۲-۸۵.
[v] همان، ص ۸۰.
[vi] «زنان و سنت»، پیشین، ص ۲۶۰.
[vii] لاهیجی، «زن و کار نشر»، پیشین، ص ۸۱.
*این یادداشت مدخلی از کتاب در دست انتشار آینه خانه هویت ایرانی است از مهدی جامی. عکس از گزارش روزنامه شرق (۱۹ دی ۱۴۰۲)
