نوشین احمدی خراسانی
جامعه ایران طی سالهای ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۳ با گذر از سالهای پرالتهاب و نابسامان انقلاب ۵۷ برای مدتی کوتاه شاهد خیز شدید منحنی نشر کتاب بود[۱] که بنا به نظر کارشناسان (آذرنگ، ۱۳۷۵) اگر این منحنی حداقل ۱۰ سال سیر صعودی را طی می‌کرد، ما اکنون می‌توانستیم از یک عصر رنسانس کتاب در ایران صحبت کنیم. تعداد عناوین کتاب‌های منتشره ظرف این سه سال بهاری از ۱۴۹۱ به ۶۵۳۰ عنوان افزایش یافت، اما کتاب‌هایی که در این سال‌ها در حوزه زنان به چاپ رسید بسیار اندک بود. بر اساس آن‌چه در کتابخانه ملی تحت عنوان زنان و خانواده و فمینیسم به ثبت رسیده، به غیر از کتاب‌هایی با رویکرد اسلامی و ایدئولوژیک، تنها ۱۰ کتاب در این سه سال بهاری منتشر شد که می‌توان آنها را به نوعی به مسئله زنان مرتبط دانست که جز کتاب خاطرات تاج‌السلطنه، بقیه را مردان نوشته یا ترجمه کرده بودند.[۲]
این بهار نشر کتاب خیلی زود خزان شد. بنابراین وقتی در سال ۱۳۶۲ شهلا لاهیجی از بهبهان به تهران نقل مکان کرد و با فروش دستبند عروسی‌اش و گرفتن وام، ۵۰ هزار تومان جور کرد تا انتشارات روشنگران را راه بیاندازد دوران خزان نشر کتاب آغاز شده بود. به‌طوری که بین سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۷ تعداد کتاب‌های منتشر شده از ۶۵۳۰ به کم‌تر از ۴۰۰۰ عنوان کاهش پیدا کرد، رقمی مشابه عناوین کتاب در آغاز دهه پنجاه. این خزان محصول عوامل متعددی بود که از تثبیت کامل حکومت، تداوم جنگ ایران و عراق و در نتیجه کمبود شدید و گرانی کاغذ تا بحران‌های ناشی از مهاجرت‌های گسترده، افزایش شدید جمعیت، و آغاز تغییرات ارزشی در جامعه را در بر می‌گرفت.
اما شهلا لاهیجی کسی نبود که صرفاَ در فضایی هیجانی و در پی فرصت‌های مبتنی بر شرایط استثنایی به میدان بیاید و بعد هم میدان را وانهد. او از جمله زنانی بود که شرایط و موقعیت‌ها را با دست خود می‌سازند و وقتی کاری را شروع می‌کنند، پا پس کشیدنی در کارشان نیست. پس حرکت‌هایش را طوری تنظیم می‌کرد که بتواند آهسته و پیوسته پیشروی کند. با تلاش او ، انتشارات روشنگران، با پنج ویژگی طی چهار دهه گذشته در فضای مردانه صنعت نشر ایران بالید و رشد کرد. بررسی این ویژگی‌ها ادای دینی است به شهلا لاهیجی، تاریخ معاصر نشر کتاب درباره زنان در ایران، و قدردانی از نویسندگان این حوزه.
این پنج ویژگی که با خصوصیات شخصی لاهیجی، آمال و آرزوهای زنان نسل او، و شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در چهار دهه گذشته قوام گرفته‌اند عبارتند از:
-بنیان‌گذاری نشر تخصصی زنان با انتشار کتاب‌هایی به قلم خودش؛
-پیگیری تولید و نشر کتاب با دیدگاه زنانه‌نگر و در موضوعاتی که مسئله زنان ایران می‌شناخت؛
-مبارزه با سانسور در حوزه عمومی زنان؛
-کمک به رشد نویسندگان زن با چاپ اولین کتاب آنان؛
-و سرانجام تبدیل خانه روشنگران و مطالعات زنان به پشتوانه‌ای برای ائتلاف‌ها و همگرایی‌های جنبش زنان.
بنیان‌گذاری نشر تخصصی زنان در دوره خزان کتاب
پس از انقلاب چهار زن با فاصله بسیار کم به حوزه نشر وارد شدند، سیما کوبان (۱۳۶۱)، شهلا لاهیجی (۱۳۶۲)، منصوره اتحادیه (۱۳۶۲)، و فریده خلعتبری (۱۳۶۳). از این جمع سه نفرشان در حوزه نشر دوام آوردند. سیما کوبان[۳] در سال ۱۳۶۴ به بهانه چاپ یک کتاب دستگیر شد، هرچند پس از مدت کوتاهی آزاد شد ولی نتوانست کار انتشارات را ادامه دهد. انتشارات روشنگران و مطالعات زنان که در سالهای خزان کتاب کار خود را آغاز کرد در همان نخستین کتاب‌هایی که به بازار نشر فرستاد، کم و بیش خط سیر انتشارات خود را مشخص کرد.
در واقع تا پیش از آن یعنی در دورانی که جنگ سایه سنگینش را بر مسئله زنان انداخته بود و سبب به پستو راندن آن شده بود اگر صدایی هم در مورد زنان به گوش می‌رسید محدود به زنان و مادران شهید و مشکلات آنان می‌شد. بدیهی است که آثار چاپ‌شده مربوط به زنان در این دوره بسیار اندک بود. به طوری که بر اساس کتاب‌های ثبت‌شده در کتابخانه ملی تحت موضوع زنان و خانواده و فمینیسم، بین سالهای ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۷ به غیر از کتاب‌های مربوط به تنظیم خانواده و جمعیت که از سال ۱۳۶۴ و با توجه به رشد عظیم جمعیت[۴] از سوی دستگاه‌های دولتی به‌چاپ رسیدند و نیز کتاب‌هایی که با رویکردهای کاملاً اسلامی و ایدئولوژیک منتشر شدند، فقط ۱۱ عنوان کتاب در حوزه زنان و خانواده منتشر شد که ۶ عنوان را وزارت‌خانه‌های دولتی و ناشران دولتی[۵] و از ۵ عنوان دیگر، ۲ کتاب زن در جستجوی رهایی (ترجمه شهلا لاهیجی و فریده عصارپور) و زن در آثار بهرام بیضایی (شهلا لاهیجی) را انتشارات روشنگران منتشر کرد.[۶]
با پایان یافتن جنگ نیز همچنان ورود به مسئله زنان در حوزه نشر با دشواری‌های فراوان مواجه بود و مطالعه‌ای در این حوزه (میرحسینی، ۱۳۸۴) نشان می‌دهد که بین ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۶ از میان ۵۰۷۴ عنوان کتاب در حوزه علوم اجتماعی فقط ۱۶ کتاب زیر عنوان زنان و خانواده منتشر شده است. در ۱۳۶۷، شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوبه‌ای به نام ضوابط نشر کتاب و فرآیند اخذ مجوز پیش از انتشار را صادر کرد و سانسور پیش از چاپ رسماً آغاز شد. در ۱۳۸۹ نیز مصوبه جدیدی در این رابطه تدوین شد که در ماده ۱۵ آن تاکید می‌کرد که مسئولیت نظارت بر کتاب از سوی وزارت ارشاد، نافی مسئولیت ناشران نیست. ولی پس از تحولات سال ۱۳۷۶ در جامعه و رونق دوباره انتشار کتاب و کم شدن سانسور، تعداد کتاب‌های زنان افزایش یافت و فقط در ۱۳۷۷ تعداد این کتاب‌ها به ۴۵ عنوان (از میان ۱۲۸۸ عنوان کتاب در علوم اجتماعی) رسید و در ۱۳۸۱ به ۱۲۸ عنوان (از میان ۳۱۲۶ کتاب در علوم اجتماعی) گسترش پیدا کرد.
بررسی کتاب‌های چاپ‌شده در حوزه زنان و خانواده بین سالهای ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۱ نشان می‌دهد که در طول این ۱۰ سال از میان ۴۰۴ عنوان کتاب منتشره در حوزه زنان و خانواده، که به ۱۰ زیرگروه و موضوع تقسیم‌بندی شده، ۲۵ عنوان کتاب در زیرگروه تبعیض جنسی علیه زنان (بدرفتاری با زنان) و نیز ۶ عنوان کتاب در زیرگروه اشتغال و جنبه‌های اقتصادی به چاپ رسیده است و اگر کتاب‌های با موضوع قوانین حقوقی (با تأکید بر ازدواج و طلاق) را به آن بیفزاییم در مجموع این کتاب‌ها به ۱۰۰ عنوان می‌رسند.[۷]
در این میان انتشارات روشنگران طی همین بازه زمانی، یعنی از ۱۳۷۱ تا ۱۳۸۱، تعداد ۳۱ عنوان کتاب در حوزه زنان منتشر کرد که نشان‌دهنده نقش پررنگ روشنگران در این حوزه است، هرچند این تلاش در گستره نشر کتاب ایران تنها به معنای گشودن یک خط تولید کتاب در کنار انبوه کتاب‌هایی بود که از منظر حکومتی به مسئله زنان می‌نگریستند. انتشارات روشنگران و مطالعات زنان تا سال ۱۳۹۸ بیش از ۹۰ عنوان کتاب در حوزه زنان منتشر کرد (لاهیجی، ۱۳۹۸)، یعنی به طور متوسط در هر ماه یک کتاب و هر پنج ماه یک کتاب چاپ اولی در حوزه زنان در طول چهار دهه فعالیت (که شامل کتاب‌های تجدید چاپ و البته انبوه کتاب‌های مجوز نگرفته نمی‌شود). روشنگران طی سالهای ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲ نیز ۱۰ عنوان کتاب دیگر در این حوزه راهی بازار نشر کرد. این کارنامه درحالی است که بسیاری از کتاب های روشنگران به‌ویژه در حوزه زنان با سد سانسور مواجه می‌شدند، به طوری که لاهیجی در سال ۱۳۹۴ در مورد شرکت نکردنش در نمایشگاه کتاب گفت: «از سال ۱۳۹۳ تاکنون ۵۵ کتاب پیشنهادی‌ام به وزارت ارشاد مجوز چاپ دریافت نکرده‌اند.»
برآمدن زنان نویسنده و ناشر اولین‌ها
روند رشد تعداد نویسندگان زن که در دوره کوتاه برآمدن انقلاب افزایش چشم‌گیری داشت و از ۱۱ نویسنده زن در ۱۳۵۷، به ۸۰ نویسنده در سال ۱۳۵۸ افزایش یافته بود، در دهه ۶۰ دچار افول شد و تا ۱۳۶۷ به نصف رشد ۱۳۵۸ رسید، با وجود این تعداد نویسندگان به رقم ۲۹۳ نفر بالغ شد (دنیای اقتصاد، ۷ آذر۱۳۹۷). در این میان، انتشارات روشنگران ناشر برخی از اولین کتاب‌های نویسندگان زن پس از انقلاب شد—کسانی که کم یا بیش افرادی اثرگذار در جنبش زنان در آن دوره محسوب می‌شدند.
همکاری تنگاتنگ پژوهشی و انتشاراتی با مهرانگیز کار و نیز چاپ اکثر کتاب‌های شیرین عبادی که از همان اواخر دهه ۶۰ آغاز شده بود، این سه زن دغدغه‌مند را نه‌فقط به نوعی به یکدیگر بلکه به جنبش زنان هم پیوند داد و تأثیر مهمی در برآمدن مسئله زنان در جامعه ایران داشت و در نهایت آنان را به سه ستون مهم بخش سکولار جنبش زنان در آن دوران تبدیل کرد. هرچند کتاب‌های شیرین عبادی که روشنگران منتشر کرد عمدتاً در حوزه حقوق کودک و حقوق بشر بود، از جمله حقوق کودک: نگاهی به مسایل حقوقی کودکان در ایران (۱۳۶۹) و تاریخچه و اسناد حقوق بشر در ایران (۱۳۷۳)، اما واقعیت این است که در آن سال‌هایی که طرح مسئله زن تابو محسوب می‌شد، بسیاری از زنان علاقه‌مند به مسئله زنان به نوعی به حوزه کودکان کشیده می‌شدند و از آن طریق تلاش می‌کردند به حقوق دختربچه‌ها و به نوعی به مسئله زنان مرتبط شوند. در این میان تولیدات فکری مهرانگیز کار در حوزه زنان که با کتاب بچه‌های اعتیاد (۱۳۶۹) و فرشته عدالت و پاره‌های دوزخ (۱۳۷۰) و چاپ آنها در روشنگران آغاز شد، به‌ویژه در دهه ۷۰ نقش مهم و اثرگذاری در مباحث مطرح‌شده در جنبش زنان ایفا کرد.
از سوی دیگر روشنگران ناشر اولین کتاب افسانه نجم‌آبادی در ایران، حکایت دختران قوچان، در سال ۱۳۷۴ بود که باب تازه‌ای در تاریخ‌نگاری جنسیتی به روی پژوهشگران زن ایران گشود. شهلا اعزازی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، نیز یکی دیگر از زنان اثرگذار در آن زمان بود چرا که او جزو انگشت‌شمار زنانی بود که در آن زمان در فضای دانشگاه و محیط آکادمیک به‌شکلی تأثیرگذار به طرح مسایل زنان می‌پرداخت. کتاب جامعه‌شناسی خانواده او که روشنگران در ۱۳۷۶ منتشر کرد مدتی از متون درسی رشته مطالعات زنان بود.
اولین و از معدود کتاب‌های کتایون مزداپور، زبان‌شناس برجسته، در حوزه زنان، مکر زنان، را هم روشنگران در ۱۳۷۴ منتشر کرد. در این میان، اولین کتاب‌های مترجمان شناخته‌شده‌‌ای چون سهیلا بسکی، ترجمه زندگی‌نامه ویرجینیا وولف (۱۳۷۱)، شیریندخت دقیقیان، دلبند اثر تونی موریسون (۱۳۷۳)، منیژه نجم عراقی و مرسده صالح پور، زن و سینما (۱۳۷۶)، و نسترن موسوی، کتاب رزا لوکزامبورگ (۱۳۷۵)، را هم روشنگران به چاپ رساند. انتشار همه این کتاب‌ها از سوی روشنگران، به ویژه در دوره‌ای که هنوز فضای بسته‌ای بر جامعه حاکم بود، طبعاً در شکل‌گیری گفتمانی که مسئله زنان را بازنمایی می‌کرد نقش داشت. این در حالی بود که در این زمان کتاب‌های زنان حتی از سوی خود زنان چندان با استقبال مواجه نمی‌شد و در نتیجه لاهیجی برای دخل و خرج و سرپا ماندن روشنگرانش مجبور بود بر لبه تیز و باریکی میان دو وادی حرکت کند: بقای انتشارات و پیشبرد طرح مسایل زنان در قالب کتاب.
از سوی دیگر لاهیجی برای ادبیات در تحولات فرهنگی نقش زیادی قائل بود و شعار حمایت از آفرینش و فعالیت خلاقانه زنان را در حوزه ادبی بر سردر تارنمای انتشاراتش ثبت کرد. از این رو در میانه دهه ۷۰ با کاهش سانسور آثار ادبی و اقبال جامعه به ادبیات داستانی، به چاپ آثار بیش‌تری در زمینه داستان و ادبیات پرداخت، هرچند صرفاً به انتشار کتاب‌های داستان و رمان اکتفا نمی‌کرد بلکه کتاب‌های به‌قاعده کم‌فروشی درباره بررسی و نقد فیلم و نیز نقد آثار ادبی هم منتشر می‌کرد، همچون دو شماره از جُنگ آینه‌ها با همکاری الهام مهویزانی (در سالهای ۱۳۷۳ و ۱۳۷۶) که به بررسی و نقد آثار ادبی آن زمان می‌پرداخت. در ضمن رویکرد او در این زمینه نشانه توجه‌اش به ادبیات جدی با رویکرد زنانه‌نگر هم بود، به طوری که از انتشار کتاب پرفروشی مثل بامداد خمار که نویسنده‌اش آن را در ابتدا برای چاپ به انتشارات روشنگران ارائه داد خودداری کرد چون با معیارهای زنانه‌اش خوانایی نداشت.
به این ترتیب، تعداد قابل توجهی از اولین آثار زنان نویسنده را که عمدتاً با رویکردی زنانه‌نگر و با محوریت زندگی زنان بودند روشنگران منتشر کرد، آثار کسانی چون نغمه ثمینی، منصوره شریف‌زاده، شیوا ارسطویی، لیلی فرهادپور، فریده گلبو، محبوبه میرقدیری، نرگس مقدسیان، مهناز آذرنیا، ناهید شمس، غزل تاج‌بخش، ویدا فرهودی، فرشته کوثر، مهری یلفانی، سپیده محمدیان، عصمت عباسی، شرویندخت ایازی، نرجس خدایی، مریم افشار، شمیم شهلا، اعظم ابراهیمی، و دیگران. در نتیجه اگر یک‌پنجم کتاب‌های نشر روشنگران[۸] به حوزه مسایل زنان مربوط است، بیش از نیمی از کتاب‌های آن در حوزه‌های دیگر به قلم نویسندگان زن پدید آمده‌اند.[۹] این در حالی است که در اغلب این سال‌ها زنان پدیدآورنده کتاب یک‌سوم همتایان مردشان بوده‌اند.[۱۰]
موضوع کتاب‌های روشنگران در حوزه زنان
دغدغه‌های نشر روشنگران و شهلا لاهیجی در حوزه زنان متنوع بود و همان‌طور که خواهیم دید از مباحث مربوط به رهایی زنان تا حوزه حقوق، فرهنگ، سیاست، و اشتغال را دربرمی‌گرفت، ولی شهلا لاهیجی تأکید ویژه‌ای بر مسئله اشتغال زنان داشت.
کار زنان: شهلا لاهیجی همواره بر اشتغال زنان و استقلال اقتصادی‌شان تأکید ویژه‌ای داشت. به‌طوری که یکی از نخستین کتاب‌های روشنگران در حوزه زنان زن در جستجوی رهایی بود که در پیشگفتارش نوشت: «موضوع کار زن یکی از مسایل اقتصادی– اجتماعی، جنجالی، و پیوسته مورد بحث در کشورهای پیشرفته در آغاز قرن [بیستم] و در کشورهای درحال رشد در دهه‌های اخیر بوده و هست. از آن رو که بلافاصله پس از موضوع کار زن و استفاده از زنان در فرایند تولید یا خدمات و استقلال اقتصادی نسبی آنان، موضوع اساسی دیگر یعنی حقوق اجتماعی و سیاسی زنان مطرح می‌شود» (تونسن، ۱۳۸۳: ۵).
لاهیجی (۱۳۹۱) معتقد بود: «به جز استقلال اقتصادی، هیج معیار استوار و ماندگاری برای کسب حقوق برابر زنان و تعمیم و ماندگاری آن وجود ندارد.» انتشار کتاب‌های زنان در بازار کار ایران نوشته مهرانگیز کار (۱۳۷۳) و نقش زنان در توسعه (۱۳۷۲)، نقش آموزش در توسعه اقتصادی (۱۳۷۶)، کار زنان در حقوق ایران و حقوق بین‌المللی کار (۱۳۸۱) ادامه این رویکرد را در نشر او نشان می‌دهد که در ۱۳۸۱ با انتشار کتاب راه‌های توسعه کارآفرینی زنان در ایران (نوشته فیروزه صابر) تداوم یافت و به دنبالش او به عضویت انجمن زنان کارآفرین درآمد و با آنها سه شماره از مجموعه نگاهی به تجارب زنان کارآفرین در ایران را در سالهای ۱۳۹۳، ۱۳۹۸، و ۱۳۹۹ منتشر کرد. کتاب شکست سقف شیشه‌ای (عادله عابدین‌پور، ۱۴۰۰) هم که تجربه زیسته تعدادی از زنان مدیر است که توانسته‌اند به مدیریت ارشد در بخش صنعت برسند، در تداوم چاپ کتاب در این حوزه، منتشر شده است.
هویت زنان: روشنگران در دهه شصت به پژوهش‌های تاریخی و مطالعات فرهنگی درحوزه زنان نیز توجه داشت. این توجه هم پاسخی بود به علاقه فزاینده به شناخت وضعیت زنان در گذشته، هم فرصتی برای جستجوی سابقه تغییرخواهی زنان در فرهنگ متکثر ایران. لاهیجی در نیمه دهه ۶۰ با مهرانگیز کار تحقیقات کتاب شناخت هویت زن ایرانی در گستره پیش‌تاریخ و تاریخ را آغاز کرد که در نهایت در ۱۳۷۱ منتشر شد و به دست مخاطب رسید و البته تحقیق و انتشار جلد دوم این کتاب تا سال ۱۳۹۷ به طول انجامید.
دغدغه بررسی هویت‌های زنانه در اندیشه، تاریخ، و اسطوره‌های ایران طی چهار دهه فعالیت بی‌وقفه‌اش با او باقی ماند و موجب نشر کتاب‌های متعددی در انتشارات روشنگران شد. از جمله کتاب‌های این حوزه می‌توان به این موارد اشاره کرد: اساطیر خاورمیانه با ترجمه فرنگیس مزداپور (۱۳۶۹)، زن در عصر فراعنه و اسرار تمدن مصر باستان (۱۳۸۵)، زن و هویت‌یابی در ایران امروز گیتی عزیززاده (۱۳۸۶)، امر وانموده: الگوهای بازنمایی زنان در نشریات دهه هفتاد نوشته آتوسا راوش (۱۳۸۹)، زن در متون مقدس: مسیحیت و یهود (۱۳۸۹)، ایزدبانوان در فرهنگ و اساطیر ایران و جهان (۱۳۹۳). کتاب‌های مهم روشنگران در حوزه روانشناسی زنان شامل زن در قصه های پریان: با رویکرد روانشناسی تحلیلی یونگ (۱۳۹۷)، عقده سیندرلا (۱۳۸۷)، نمادهای اسطوره ای و روانشناسی زنان (۱۳۷۳)، و زن در تفکر نیچه (۱۳۸۲) است.
گرایش به مطالعه زنان و فرهنگ را در توجه لاهیجی به انتشار کتاب‌های بهرام بیضایی هم می‌توان مشاهده کرد. در دهه ۶۰ فیلم به‌تدریج جایگاهی را که شعر در سالهای پیش از انقلاب در میان نسل جوان داشت از آن خود کرد. انتشارات روشنگران همنوا با این گرایش، فیلم‌نامه‌ها و نمایشنامه‌هایی از بهرام بیضایی و دیگر نویسندگان را منتشر کرد. اما چاپ آثار بهرام بیضایی از سوی لاهیجی (۱۳۹۸ب) با این باور همراه بود که پرسش هویت‌یابی در حوزه زنان با آثار بیضایی آغاز شد. از این زاویه، انتشار ۵۷ عنوان کتاب از بهرام بیضایی اهمیت نگاه این فیلم‌ساز به زنان و اهمیت شخصیت‌های زن نمایشنامه‌ها و فیلمنامه‌هایش را در آن‌چه شهلا لاهیجی از پیشبرد مسایل زنان در جامعه تصور می‌کرد نشان می‌داد.
حقوق زنان و خشونت علیه آنان: پس از ۱۳۷۶ و با گشوده شدن فضا برای طرح مسایل زنان، روشنگران به نشر آثاری که سطح تازه‌ای از مطالبات زنان را نمایندگی می‌کرد پرداخت. نشر کتاب‌هایی در مورد حقوق و قوانین تبعیض‌آمیز علیه زنان مانند متن‌های آموزشی در حوزه حقوق زنان به زبان همه‌فهم از جمله آن‌چه درباره حقوق ازدواج باید بدانیم که ۵ دفتر از آن بین سالهای ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۹ با نام گروه پژوهشگران مسایل زنان منتشر شد و نیز کتاب‌هایی مثل ساختار حقوقی نظام خانواده از مهرانگیز کار (۱۳۷۸)، هم‌برابری زن و مرد (۱۳۸۲)، و انتشار کتاب در حوزه خشونت علیه زنان[۱۱] از این جمله اند. به این ترتیب، انتشار کتاب پژوهشی درباره خشونت علیه زنان در ایران در سال ۱۳۷۹ به قلم مهرانگیز کار جزو نخستین پژوهش‌ها در حوزه نقد خشونت علیه زنان در ایران است که انتشارات روشنگران راهی بازار کتاب کرد و تأثیر آن بر طرح موضوع خشونت در میان کنشگران جنبش زنان در همین سال‌ها غیرقابل انکار است، به‌طوری که نخستین کمپین جنبش زنان علیه خشونت با نام «کمپین زنان و مردان علیه خشونت تا ۸ مارس» در سال ۱۳۸۲ شکل گرفت که پایان این کمپین به تجمعی در پارک لاله تهران انجامید که البته با ممانعت پلیس رو به رو شد.
بعدها روشنگران در همین حوزه خشونت علیه زنان کتاب‌هایی همچون خشم زنان با ترجمه عالیه حجازی را در سال ۱۳۸۴ و نیز تراژدی تن: خشونت علیه زنان را از فاطمه کریمی در ۱۳۸۹ منتشر کرد. کتاب تراژدی تن در مورد ختنه زنان است و در زمره اولین کتاب‌هایی است که تن زنان در عنوان کتاب درج شده است، موضوعی که امروز به مسئله محوری کنشگری زنان ایران تبدیل شده است. کتاب تیغ و سنت نوشته رایحه مظفریان نیز اثر پژوهشی دیگری است که روشنگران در سال ۱۳۹۵ راهی بازار کرد که آن هم به موضوع ختنه زنان می‌پردازد. کتاب‌هایی چون قربانیان کوچک نوشته غنچه راهب (۱۳۸۹) و حلقه به قلم رایحه مظفریان (۱۳۹۵) هم به بحث درباره خشونت علیه دختربچه‌ها می‌پردازند و مهدیه شهریاری‌مقدم همین مضمون را با تکیه بر تجربیات خودش در زاهدان و در جریان کمک به زنان مهاجر افغانستانی دستمایه رمان خواب‌های کاغذی کرده است.
مشارکت سیاسی زنان: توجه به بحث مشارکت سیاسی زنان در نیمه دهه هفتاد از سوی روشنگران نشان‌دهنده پیوند روشنگران با مباحث درون جامعه زنان ایران بود. نشر کتاب‌های حقوق سیاسی زنان ایران (۱۳۷۶) و مشارکت سیاسی زنان موانع – امکانات (۱۳۷۹) به قلم مهرانگیز کار و نیز کتاب‌های جنسیت و مشارکت سیاسی (۱۳۸۱) و جنسیت و فلسفه سیاسی انتخابات (۱۳۹۶) حاصل این پیوند و تلاقی علایق است.
تاریخ زنان: در دهه ۸۰، وقتی موج امید سالهای اصلاحات به‌تدریج با ایجاد موانع بسیار از سوی هسته سخت قدرت به یأس گرایید و گرایش به خواندن تاریخ و بازخوانی گذشته بار دیگر در افکار عمومی جان گرفت، روشنگران به انتشار کتاب‌هایی در زمینه تاریخ و بررسی وضعیت تاریخی از زاویه زنان پرداخت. از جمله کتاب‌هایی با این مضمون در روشنگران اینها بودند: نشریات ویژه زنان (صدیقه ببران ۱۳۸۱)، تذکره اندرونی (بنفشه حجازی ۱۳۸۲)، جنسیت، ناسیونالیسم و تجدد در ایران (فاطمه صادقی ۱۳۸۴)، زنان نمایشنامه‌نویس (ایران گل‌مهر کازری ۱۳۸۴)، نامه‌های زنان ایرانی (۱۳۹۵)، دفترچه خاطرات شانزده زن ایرانی در قلمرو زندگی روزمره (۱۳۹۷)، مشروطه، زنان و تغییرات اجتماعی (۱۳۹۷)، روند دگرگونی ادبیات نمایشی زنان ایران از ۱۲۸۹ تا ۱۳۵۷ (۱۳۹۹)، زن در ایران نو: واکاوی مسایل اجتماعی زنان در روزنامه ایران نو ۱۲۸۸ تا ۱۲۹۰ (۱۴۰۰)، نشریات دانشجویی زنان در ایران (۱۴۰۲). در همین مورد باید به کتاب‌هایی مثل زنان بر صلیب شکسته: موقعیت زنان در آلمان هیتلری (۱۳۸۳) هم توجه کنیم که به وضعیت زنان در موقعیت‌های تاریخی مشابه می‌پردازند.
نظریه‌های فمینیستی و روشنگران: در ایران، نظریه‌های فمینیستی در دو دهه اول انقلاب به‌ندرت در قالب کتاب مطرح می‌شدند. احتمالاً نشر کتاب جنس دوم به قلم سیمون دوبوار که در ۱۳۶۰ منتشر شد استثنایی بر این قاعده بود. در دهه ۷۰، وقتی کتاب‌های عمومی جامعه‌شناسی ترجمه شدند فصلی از آنها به موضوع نظریه‌های فمینیستی اختصاص داشت، نمونه آن کتاب نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر ترجمه محسن ثلاثی بود که در ۱۳۷۴ منتشر شد. اما شاید کتاب فمینیسم: جنبش اجتماعی زنان از آندره میشل با ترجمه هما زنجانی‌زاده را بتوان نخستین کتابی دانست که در حوزه فمینیسم در ۱۳۷۶ به همت نشر نیکا در مشهد منتشر شد. در همین سال کتاب درآمدی بر جامعه‌شناسی: نگرش‌های فمینیستی از پاملا ابوت و کلر والاس، با ترجمه مریم خراسانی و حمید احمدی، نیز از سوی شرکت دنیای مادر منتشر شد.
یکی از تحقیقات موجود تعداد آثار ترجمه‌ای در حوزه جنسیت، زنان، و خانواده را تا سال ۱۳۹۵معادل ۸۷۷ عنوان به‌دست می‌دهد که کمی بیش از ۸۳ درصد از آنها در مقوله خانواده و ۱۱.۶ درصد با موضوع زنان و فقط ۵ درصد در مقوله فمینیسم طبقه‌بندی شده است (طباطبایی و دیگران ۱۳۹۶). طبق این پژوهش، دهه ۵۰ شاهد کم‌ترین و دهه ۸۰ شاهد بیش‌ترین میزان نشر کتاب‌های ترجمه‌شده در حوزه جنسیت، زنان، و خانواده بوده است. این روند رو به افزایش بر اساس این تحقیق از سال ۸۹ کاهش چشم‌گیری یافت.
شهلا لاهیجی انتشار کتاب در زمینه تئوری‌های فمینیستی را با انتشار مجموعه مقالاتی در این زمینه از همان دهه ۷۰ با زنان فمینیست و علاقه‌مند در این حوزه آغاز کرد که از جمله آنها عبارت بودند ازمجموعه زن و سینما[۱۲] (۱۳۷۶)، حقوق زنان، حقوق بشر (پروانه قاسمیان، فریده حمیدی، و دیگران ۱۳۸۲)، انتشار سه شماره از مجموعه فصل زنان که به کوشش نگارنده تهیه می‌شد (۱۳۸۳ تا ۱۳۸۴)، مجموعه فمینیسم و دیدگاه‌ها که حاصل همکاری با شهلا اعزازی و گروه زنان انجمن جامعه‌شناسی ایران بود (فیروزه مهاجر، مریم خراسانی، فرخ قره داغی، نیره توکلی و… ۱۳۸۵). به غیر از مجموعه مقالات در حوزه فمینیسم، انتشارات روشنگران در این حوزه کتاب‌های دیگری از جمله تاریخ فمینیسم (۱۳۸۵)، چیستی فمینیسم: درآمدی بر نظریه فمینیستی (۱۳۸۵)، معرفت‌شناسی فمینیستی (۱۳۹۱)، و همین‌طور زنان: جنسیت، تکامل و پایان تبعیض جنسیتی (۱۴۰۰) را راهی بازار کتاب کرد.
محیط زیست و تراجنسیتی‌ها: روشنگران در نیمه دهه ۹۰ به حوزه محیط زیست توجه کرد و کتاب پیام فوری از مادر زمین، زنان را گرد آورید و دنیا را نجات دهید را در ۱۳۹۵ و از زن تا زمین، شامل داستان‌هایی مربوط به زنان و محیط زیست، را در ۱۴۰۰ منتشر کرد و همنوا با گسترش بحث هویت‌های متکثر جنسیتی در فضای جنبش زنان، کتاب مروری بر زندگی تراجنسیتی‌ها را در ۱۴۰۰ به چاپ رساند.
ثبت رویدادهای فرهنگی زنان: پیوند روشنگران با مسایل زنان را رابطه‌ای دوسویه با رویدادهای فرهنگی جامعه در حوزه زنان تقویت می‌کرد. برای نمونه، وقتی در دهه ۷۰ فیلم‌های رخشان بنی‌اعتماد، از جمله روسری آبی، بانوی اردیبهشت، و زیر پوست شهر به واقعه‌ای اثرگذار و قابل توجه به‌ویژه از زاویه طرح مسایل زنان تبدیل شد، شهلا لاهیجی به نشر مطالب تحلیلی درباره آنها توجه نشان داد. در همین خصوص، در ۱۳۷۹ کتابی در واکاوی و تحلیل فیلم «زیرپوست شهر» منتشر کرد و در ۱۳۸۲، زمانی که شیرین عبادی جایزه نوبل صلح را گرفت، هیچ اتفاق خاصی رخ نداده است: جشن‌نامه نوبل صلح سر از چاپ درآورد. در دهه ۹۰ نیز وقتی فیلم «هیس، دخترها فریاد نمی‌زنند»، ساخته پوران درخشنده، منشأ اثرگذاری در جامعه زنان شد، روشنگران فیلم‌نامه آن را در ۱۳۹۳ با همین عنوان و به قلم میترا بهرامی و خود درخشنده به چاپ رساند. به مدد نشر این آثار، روشنگران می‌کوشید رویدادهای اثرگذار در حوزه زنان را برجسته و ماندگاری‌شان را در تاریخ فرهنگی ما تثبیت کند.
مبارزه با سانسور و اشاعه دموکراسی
سانسور کتاب که به نوعی از توقیف کتاب نقطه الکاف[۱۳] در سال ۱۳۰۳ به دستور وزارت معارف و نظمیه آغاز شد، تا امروز همواره با فراز و فرودهایی، یکی از بزرگ‌ترین موانع در برابر رشد فرهنگی و گسترش کتاب و کتابخوانی در جامعه به طور کلی و مانعی خاص برای نشر کتاب‌های مربوط به زنان بوده است. می‌دانیم مهرانگیز منوچهریان در سال ۱۳۲۸ برای انتشار کتاب انتقادی بر قانون اساسی ایران از نظر حقوق زن مجبور شد از این چاپخانه به آن چاپخانه برود و هر بخش از کتاب را مخفیانه در چاپخانه‌های گوناگون منتشر کند. شهلا لاهیجی نیز، به عنوان ناشر حوزه زنان، ناگزیر از مبارزه با سانسور بود. لاهیجی در ۱۳۷۳ یکی از ۱۳۴ نویسنده‌ای بود که با امضای متن «ما نویسنده‌ایم» خواهان آزادی بیان و مبارزه با سانسور شد. او در ۱۳۷۷، در گیرودار قتل‌های سیاسی و قتل‌های زنجیره‌ای که جان دو عضو کانون نویسندگان ایران را نیز گرفت، به عضویت هیئت دبیران موقت کانون نویسندگان ایران برگزیده شد.[۱۴]
او برای اعتراض به مداخله وزارت ارشاد در اتحادیه ناشران چندین سال از حضور در نمایشگاه کتاب خودداری کرد و یک سال هم کتاب‌هایش را در آن صرفاً به نمایش (نه فروش) گذاشت تا بلکه بتواند نمایشگاه کتاب را به جایگاه اصلی‌اش بازگرداند. او برای انتشار کتاب‌هایش به شکلی خستگی‌ناپذیر با مسئولان وزارت ارشاد مذاکره و چانه‌زنی می‌کرد و حتی تا تهدید به دادگاه پیش رفت.[۱۵] همین ویژگی‌ها بود که سبب شد بهرام بیضایی در پیامی به‌مناسبت درگذشت شهلا لاهیجی بنویسد: «این همه‌سال درگیری مرا با ممیزی کتاب از گردنم برداشت و با پشتیبانی متن، میان ما سپر شد.» (بیضایی، ۱۴۰۳) شاید همه این تلاش‌ها علیه سانسور بود که او را در سال ۲۰۰۶ شایسته نخستین زن ایرانی دریافت‌کننده جایزه آزادی بیان از اتحادیه جهانی ناشران کرد.
انتشارات روشنگران علاوه بر مبارزه با سانسور در حیطه نشر کتاب‌های مربوط به زنان، کتاب‌های مهمی را درباره شناخت نظام‌های استبدادی ـ که سانسور تنها یکی از ارکان اقتدار آنها است ـ منتشر کرد. انتشار کتاب چرخ دنده اثر ژان پل سارتر (ترجمه روشنک داریوش[۱۶]) که اولین اثر چاپ‌شده انتشارات روشنگران است و روایت یک انقلاب بربادرفته و آرزوهای تباه‌شده یک کشور نفت‌خیز را بازگو می‌کند نگاه شهلا لاهیجی را به تجربه انقلاب ۵۷ نشان می‌دهد. او از جمله سه ناشری[۱۷] بود که در دهه ۶۰ اثری از هانا آرنت، فیلسوف برجسته آزادی، منتشر کرد. نشر کتاب انقلاب مجارستان، مقاومت مردمی علیه توتالیتاریسم او در ۱۳۶۶ در زمره گام‌های اولیه‌ای بود که روشنفکران و ناشران در معرفی این فیلسوف به جامعه ایران برداشتند. روشنگران این رویکرد به تحولات اجتماعی را با چاپ کتاب‌هایی مانند مدل‌های دموکراسی ترجمه عباس مخبر (۱۳۶۹)، روانشناسی توده‌ها از گوستاو لوبون با ترجمه کیومرث خواجوی‌ها (۱۳۶۹)، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران مجلس اول و بحران آزادی به قلم فریدون آدمیت در ۱۳۷۰، و نیز انتشار مهم‌ترین آثار میلان کوندرا ادامه داد.
ترجمه کتاب سلاخ‌خانه شماره ۵ اثر ماندگار کورت ونه گات، که یکی از برجسته‌ترین کتاب‌های ضدجنگ در جهان است، را روشنگران چند سالی پس از پایان جنگ هشت‌ساله ایران و عراق منتشر کرد. این دوره‌ای است که ستایش از جنگ و انقلاب همچنان در بوق و کرنا بود. او بعدها متون پایه‌ای و کلاسیک در اندیشه لیبرال مانند درباره آزادی از استوارت میل (۱۳۸۸)، رساله دوم درباره دولت اثر جان لاک (۱۳۸۸)، و عقل سلیم را از تام پین (۱۴۰۲) منتشر کرد. همچنین باید به کتاب‌های دیگری هم اشاره کرد از جمله انسان دوستی و خشونت (۱۳۷۴)، یک زندگی سیاسی از مانس اشپربر (۱۳۷۴)، بررسی روان‌شناختی خودکامگی (۱۳۸۴)، جامعه مدنی، مبارزه مدنی نوشته جین شارپ (۱۳۸۶)، احساس تنهایی و توتالیتاریسم (۱۳۸۷)، و دیکتاتورهای مدرن (۱۳۸۹).
——————
*برای خواندن بخش آخر مقاله و دیدن منابع و یادداشت‌ها به سایت ناشر مراجعه کنید. – راهک
