راهگشای ترجمه: با نگاهی زبان‌شناختی
جلیل شاهری لنگرودی، منیژه بهبودی
تهران: سیاهرود، ۱۳۹۵، ۲۵۲ صفحه
یکی از امکانات مهم انتقال دانش‌ها و اندیشه‌ها میان مردم کشورها، ترجمه است و از آنجا که امروزه با وجود اینترنت و وسایل ارتباطی قوی، مرز میان کشورها به شکل مجازی از بین رفته، اهمیت ترجمه بسیار بیشتر و به مراتب آشکارتر شده است. با این همه نقش ترجمه از این نظر هنگامی به درستی ایفا می‌شود که مترجمان به‌خوبی از عهدۀ آن برآیند.
ناگفته پیداست در ترجمه دو زبان مطرح است: زبانی که از آن ترجمه می‌شود ( زبان مبدأ) و زبانی که به آن ترجمه می‌شود (زبان مقصد)؛ بنابراین مترجمان باید از تمامی جنبه‌های دو زبان آگاه و تا حدود زیادی بر آنها مسلط باشند. ناآگاهی خیل عظیمی از مترجمان از این موارد یا بی‌‌توجهی به آنها، مانعی در ارائۀ ترجمۀ خوب با متن سلیس و روان است. در این میان اصطلاحاتی چون «وفاداری به متن اصلی یا مبدأ» که به‌درستی تعریف نشده یا به عمد بهانه‌ای برای بسیاری از مترجمان جهت توجیه ترجمۀ نارسای خود شده، وجود ترجمه‌های غیرقابل قبول و ویرایش‌ناپذیر را دوچندان کرده است. وفاداری به متن مبدأ نه وفاداری به ظاهر (واژه‌ها، عبارات و ….) بلکه به مفهوم است. رعایت ظاهر در دو زبان به دلایل عمده ناممکن است که از جملۀ آنهاست:
۱. بین زبان‌ها از جهات مختلف (ساختاری، نحوی، ساخت‌واژی، معنایی، فرهنگی و ….) شباهت‌ها و تفاوت‌هایی وجود دارد. این تفاوت‌ها و شباهت‌ها به هنگام یادگیری زبان دوم، به باور بعضی از زبان‌شناسان تداخل یا مزاحمت ایجاد می‌کند؛ بدین معنی که عناصر از زبان مادری به زبان دوم به صورت مثبت یا منفی انتقال می‌یابند و به اعتقاد برخی از جمله بر اساس فرضیۀ الر و ضیاءحسینی، مواردی از دو زبان که بسیار شباهت دارند، موجب اشتباه می‌شوند. این موارد اشتباه به ویژه در ترجمه از یک زبان به زبان دیگر بیشتر نمود می‌کند.
۲. بررسی ساختار مفهومی ـ واژگانی افعال دارای قید مستتر در زبان‌های فارسی و انگلیسی نشان می‌دهد افعال دارای قید مستتر در انگلیسی و فارسی، بازنمود معنایی متفاوتی دارند و بین آنها رابطۀ یک‌به‌یک برقرار نیست، یعنی یک واژۀ فعلی دارای قید مستتر در زبان انگلیسی عمدتاً در معادل فارسی خود، بیش از یک واژه دارد که واژۀ دوم معمولاً فعل است. همچنین گویشوران فارسی و انگلیسی در پاره‌ای موارد ساختارهای ذهنی متفاوتی دارند و این امر به برش زبانی متفاوت از دنیای خارج در این دو زبان منجر می‌شود.
۳. بعضی زمان‌های فرعی در زبان انگلیسی (مانند حال استمراری، گذشتۀ استمراری، حال کامل استمراری، گذشتۀ کامل استمراری و ….) چنان‌که در فصل پنجم این کتاب آمده، معادل دقیقی در زبان فارسی ندارند که به هنگام ترجمه باید آنها را به نزدیک‌ترین زمان در زبان فارسی برگرداند.
۴. برخی ساختارهای زبان انگلیسی یا در زبان فارسی وجود ندارند یا شکل دیگری در زبان فارسی می‌گیرند؛ مانند به‌کارگیری صورت مجهول در جمله‌ای که کنندۀ کار هم وجود دارد، برای تأکید بر مفعول جملۀ معلوم معادل آن.
اینها و بسیاری موارد دیگر که در این کتاب معرفی و دربارۀ آنها بحث شده است، نشان می‌دهد که آموزش زبان و ترجمه بدون تسلط بر ساختارهای زبانی، نکات دستوری و آگاهی از تفاوت‌ها و شباهت‌های ویژگی‌های زبانی دو زبان مبدأ و مقصد میسر نیست.
مقایسۀ زبانی فارسی و انگلیسی در این کتاب نشان داده شده که آگاهی از شباهت‌ها و تفاوت‌های زبان مبدأ و مقصد تا چه حد در ترجمه و بالابردن کیفیت آن مؤثر است. در زبان فارسی امروز، واحدهای زبانی و سازه‌هایی وجود دارد که با عنوان «غلط‌های مصطلح یا جاافتاده» پذیرفته شده‌اند که نمونه‌هایی از آنها در بخش اول این کتاب ارائه شده است.
ناآگاهی از تفاوت‌ها و شباهت‌های موجود در دو زبان و در نتیجه ناتوانی در یافتن معادل‌های درست در زبان فارسی برای سازه‌های نظیر در زبان بیگانه، از مهم‌ترین مشکلات مترجمان فارسی‌زبان در ترجمۀ مکتوب از یک زبان خارجی به زبان فارسی است. معرفی تفاوت‌ها و شباهت‌های دو زبان فارسی و انگلیسی با ارائۀ نمونه‌های عینی و به شکلی کاربردی، کانون توجه این کتاب است که با هدف یاری‌رساندن به مترجمان فارسی‌زبان و به ویژه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان رشتۀ مترجمی زبان در مقاطع مختلف برای ارائۀ ترجمه‌هایی صورت می‌گیرد که اهل زبان به‌راحتی آنها را بفهمند و در خواندن آن متون درگیر مسائل زبانی نشوند.
این مهم در فصل‌های جداگانه و با موضوعاتی مانند گروه‌های دستوری، مطابقۀ فعل و فاعل، ابهام، باهم‌آیی، تفاوت‌های نحوی و معنایی و فرهنگی زبان‌های فارسی و انگلیسی با هم مقایسه و مقابه شده‌اند. هدف از این مقابله و مقایسه، مشخص کردن ساختارهای زبانی مشابه (تسهیل در یادگیری) و متفاوت (مشکل‌آفرین) در امر یادگیری زبان و ترجمۀ متون است تا علاقمندان به ترجمه، در صورت اطلاع از آنها و تسلط بر آنها، مهارت‌های لازم در این‌باره را کسب کنند.
فهرست مطالب کتاب:
فهرست تفصیلی و مقدمه کتاب را از اینجا دریافت کنید
- پیش‌گفتار
- بخش اول: ساخت‌واژه، نحو
- فصل اول: گروه اسمی
- فصل دوم: گروه حرف اضافه‌ای
- فصل سوم: گروه صفتی
- فصل چهارم: گروه قیدی
- فصل پنجم: گروه فعلی
- فصل ششم: مطابقۀ فعل و فاعل
- بخش دوم: معناشناسی، واژگان، فرهنگ
- فصل هفتم: ابهام
- فصل هشتم: باهم‌آیی
- فصل نهم: زبان و فرهنگ
- فصل دهم: دشواری‌های گویشوران فارسی‌زبان در یادگیری زبان انگلیسی
