چگونه نظریه پردازی کنیم؟

احمد ملکوتی
انسان شناسی و فرهنگ

میتوگ، دنیس،
یادگیری نظریه پردازی؛ استراتژی چهار مرحله ­ای،
ترجمه نعمت الله عاملی،
تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۹۳، ۲۸۹ ص.

یکی از مسائلی که در حوزه معرفت و اندیشه ایران امروز، دغدغه مسئولین و اندیشمندان بوده و توجه جدی به آن شده است نظریه پرداری در زمینه های مختلف است. این دغدغه به حدی بود که برای رونق بخشیدن به آن کرسی‌هایی راه اندازی شد تا هم اصحاب علم و معرفت انگیزه بیشتری پیدا کنند و همچنین تلاش هایی که در حوزه نظریه پردازی صورت می‌گیرد منسنجم‌تر شده زودتر به نتیجه برسد.

اگر چه در نحوه اجرا و چگونگی عملی شدن آن کرسی‌ها، اختلاف نظر های جدی وجود دارد تا حدی که برخی از اصحاب معرفت، اینگونه نظریه پرداری را نظریه پردازی گلخانه‌ای میدانند و معتقدند که با تصحیح و اصلاح فرهنگ علم و دانشگاه در این مرز و بوم، تولید علم و اندیشه و از جمله نظریه پردازی به خودی خود رونق می‌گیرد و امر مهم و حیاتی‌ای مانند نظریه‌پردازی را با دستور و آیین‌نامه نمی‌توان رونق داد. به هر روی، اگر برگزاری کرسی و تنظیم آیین‌نامه در این باره کمک شایانی نکند ـ به زعم برخی از اندیشمندان ـ مطئمناً آموزش و یاددهی چگونگی نظریه پردازی می‌تواند نقشی اساسی در اصلاح و تکمیل فرهنگ علم و دانشگاه بازی کند برای اینکه شاید از میان این فرهنگ و توجه جدی به علم و اندیشه بتوان از نظریه پردازی سخنی به میان آورد.

کتاب یادگیری نظریه پردازی؛ استراتژی چهار مرحله ­ای ترجمه ­ای است از کتابLearning to Theorize: a Four-step Strategy  که در سال ۲۰۰۰ به چاپ رسیده است. ترجمه حاضر در پنج فصل به همراه نتیجه گیری و سه ضمیمه سامان یافته است.

نویسنده کتاب در مقدمه، نظریه پردازی را هنر تبیین کردن تعریف کرده و گفته است که خوانندگان کتاب با استراتژی تفکر چهار مرحله ­ای که در این کتاب توضیح داده شده است در تبیین مهارت خواهند یافت. به نظر نویسنده این مهارت نه تنها برای پاسخ گویی و یافتن جواب پرسش های تخصصی و مسائل حرفه ­ای بلکه در حل و فصل مسائل و مشکلات روزمره نیز سودمند است. کتاب برای کمک به دانشجویان رشته های آموزش و علوم اجتماعی تگاشته شده تا باورهایشان نسبت به مسائل مهم تجربی، اخلاقی و سیاست­گذاری بهبود یابد. استراتژی ای که در کتاب معرفی شده نظریه پردازی ساختاری نام گرفته است. البته کتاب برای دانشجویان رشته های روان شناسی، جامعه شناسی و علوم سیاسی نیز مفید فایده خواهد بود. کتاب به دانشجویانی که در رشته خود با سیاستگذاری سر و کار دارند مانند سیاست گذاری عمومی یا سیاستگذاری فرهنگی توصیه می شود.

از دیدگاه نویسنده کتاب: «نظریه پردازی ساختاری، راه حلی است برای درک این نکته که چرا در خصوص چگونگی اوضاع، نحوه داوری درباره آنها و نحوه عملکرد در قبال اوضاع، شرایط با باورها ناسازگار است. در این کتاب شما برای بسط نظریات تجربی به منظور تبیین شرایط، نظریات اخلاقی درباره ارزش آن شرایط، و نظریات سیاستگذارانه برای تجویز کنش ها به منظور  تغییر یا حفظ آن شرایط، از استراتژی استفاده خواهید کرد.»

نویسنده در فصل اول تلاش می کند که ضمن توضیحاتی تصویر و تصور خود را به طور دقیقی در خصوص نظریه پردازی و چسیتی و کاربردهای آن ارائه دهد. در این فصل تفاوت­ها و اشتراک های میان نظریه پردازی به معنایی که در کتاب آمده با  حل مسائل عمومی توضیح داده می شود. همچنین نظریه پرداری با موضوعاتی مانند استدلال عملی و یادگیری خودتنظیمی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. در فصل های بعدی کتاب خواننده با فرایند و مراحل نظریه پردازی آشنا می شود. این آشنایی از خلال مثال های فراون  ونمونه هایی مانند نظرات و نظریه پردازهای بزرگی مانند داروین و اینشتین رخ می دهد. نظریه پردازی در این کتاب معطوف به مسائل و پرسش های تجربی، اخلاقی و سیاستگذارانه است. آموزش مراحل مختلف نظریه پردازی در این کتاب با ارائه مسئله  و پرسش و تلاش برای حل و رفع آن ها با استفاده از روش نظریه پردازی رخ می دهد و این امر از مزیت های این کتاب است که آن را کاربردی و علمی می کند. نویسنده فارغ از بحث های نظری تمامی تلاش خود را معطوف به توضیح و تشریح روش خود در خلال و از میان مسائل و مثال های فروان می نماید.

موضوع قهرمانان معلول، دنیای در حال گسترش و شبیه سازی سه مسئله عمده است که در ضمیمه اول کتاب تلاش شده ضمن بررسی و حل آنها چگونگی نظریه پرداری را به خواننده آموزش دهد. در ضمیمه دوم فهرستی از ۲۳ نطریه تجربی، اخلاقی و سیاستگذارانه درباره سه مسئله طرح شده در ضمیمه اول به تفکیک آورده شده است. در ضمیمه سوم هم فهرستی از اصطلاحات و تعاریف نظریه پردازی ساختاری آورده شده است. البته با اینکه این فهرست کاملا فارسی است، و از آوردن معادل انگلیسی خودداری شده است، بر اساس الفبا تنظیم نشده و خواننده برای یافتن یک اصطلاح باید کل فهرست را، که البته ۴ صفحه بیشتر نیست، مرور نماید.

 فهرست کتاب:

دیباچه پژوهشکده
مقدمه
فصل اول شناخت باورها
فصل دوم: ساخت باورهای معتبر و ارزشمند
فصل سوم: نظریه پردازی تجربی درباره واقعیت ها
فصل چهارم: نظریه پردازی سیاستگذارانه درباره کنش ها
نتیجه گیری

ضمیمه اول: سه مسئله و نمونه نظریه های حاصل از آنها
ضمیمه دوم: فهرستی از ۳۲ نظریه تجربی، اخلاقی و سیاستگذارانه
ضمیمه سوم: اصلاحات و تعاریف  نظریه پردازی ساختاری

منابع