حبیب حاجی حیدری
کتابخانه تحصصی تاریخ
عصر میانه ایران را می‌توان یکی از معادن بی‌نظیر تاریخ دانست که ثروت سرشار خود را بی‌منت برای ما به میراث گذارده است، حیات مجدد زبان پارسی پس از چند قرن سکوت و ارتقاء آن به قلل مرتفعی چون آثار بلعمی، بیهقی و جوینی در کنار استوانه‌های پایدار شعر پارسی در دوره میانه ایرانزمین رخ نموده و نوشتارهای تاریخی این دوره را علاوه بر غنای محتوایی به استواری ساختار نیز آراسته است. کتاب تغییرات اجتماعی در ایران از نگاه مورخان پارسی نویس: بلعمی تا جوینی نوشته مریم کمالی که به تازگی در انتشارات روشنگران چاپ شده است تلاشی است که دریچه‌ای نو رو به افق تاریخ میانه ایران باز می‌کند. هرچند تغییرات اجتماعی مفهوم جدیدی است که خاستگاه اصلی آن بیشتر به جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی باز می‌گردد اما براساس آنچه که در این کتاب می‌خوانیم هیچ‌گاه این گزاره اجتماعی دور از مفاهیم تاریخی نبوده است و نویسنده سعی دارد با استفاده از روش‌های میان رشته‌ای نگاه جدیدی به تاریخ میانه ایران از دریچه تغییرات اجتماعی رخ داده درآن بر حکومت‌های ایرانی همزمان با خلافت عباسی بیندازد. در این کتاب با ترسیم مثلثی از قدرت، کنش و ساختار به بازخوانی تغییرات اجتماعی دوره میانه ایران در بستر مکان و زمان پرداخته شده که با فرض پیوستگی تام دوره‌های تاریخی هر واقعه در پی بازتولید رخداد تاریخی پیش از آن تفسیر می‌شود. هر چند مفهوم بازتولید اجتماعی مورد استفاده در این چارچوب نظری از مباحث جامعه‌شناسانه آنتونی گیدنز اخذ شده است اما نگاه متفاوت و تاریخی شده‌ای به این نظریه داده شده که در نوع خود جدید و قابل توجه است.
عبارت تغییرات اجتماعی در ابتدا ذهن را متوجه تاریخ اجتماعی می‌سازد که یکی از قابل توجه‌ترین و در عین حسرت یکی از بخش‌هایی است که کمتر اثر قابل اعتنا و مستقلی در دوره میانه ایران در این خصوص نگاشته شده اما نگاه این کتاب بر اساس چارچوب نظری مورد استفاده مبتنی بر قدرت و عناصر متداخل در آن است که هرچند دور از نگاه به وقایع اجتماعی دوره میانه نیست اما در تکمیل آن می‌توانست نگاهی به حیات کوچه و بازار و زندگی سایر طبقات اجتماعی مردم نیز داشته باشد.
کتاب پس از توضیح ابعاد نظری و روش تحقیق در فصل‌های آغازین گزارشی از منابع دست اول مورد استفاده خود می‌دهد که زاویه دید نویسنده را به چگونگی استفاده از این منابع غنی مشخص می‌نماید. تکیه بر تمام منابع تاریخ‌نگارانه پارسی نگاشته شده در فاصله کتاب تاریخ نامه بلعمی و جهان‌گشای جوینی چون تاریخ بیهقی، زین‌الاخبار گردیزی، ترجمه تاریخ یمینی جرفادقانی و سیرت جلال الدین منکبرنی و نیز ارجاع به منابع پارسی متاخرتر چون جامع‌التواریخ رشیدی و نیز منابع عربی در کنار استفاده ازپژوهش‌ها و منابع کتابخانه‌ای متعدد و به زبان‌های مختلف خواننده را با پژوهشی در خور تحسین مواجه می‌سازد. آوردن دایره تغییرات اجتماعی هر دوره تاریخی و سلسله‌های موجود در هر دوره و نیز مجهز کردن هر فصل به نقشه جغرافیایی ایران در سلسله‌های مختلف از برجستگی‌های قابل توجه کتاب است. نثر فاخر و دلنشین کتاب، پیوند استوار مطالب و تغییرات اجتماعی که نویسنده از دل متون تاریخی استخراج و گره گشایی می کند خواننده را به خواندن و همراه شدن با نویسنده تا پایان کتاب تشویق می کند.
بررسی تغییرات اجتماعی در بخش اول کتاب با زمینه‌های شکل‌گیری دولت‌های مستقل در ایران خصوصا تلاش‌های ابومسلم خراسانی و سیاه جامگان آغاز می‌شود که این وقایع تاریخی همزمان با شکل‌گیری و تاسیس خلافت عباسی در بغداد است.
در بخش دوم حلقه‌های ابتدایی تغییرات اجتماعی در دولت‌های نوپای ایرانی چون طاهریان و سامانیان و صفاریان با حکومت فراگیرتر آل بویه پیوند خورده و تا تسخیر بغداد به دست آنان پیگیری می‌شود.
بخش سوم با موشکافی در تغییرات اجتماعی مهمی چون تغییر حکومت از ایرانیان به حاکمان ترک در قامت سلطنت غزنوی و چگونگی تاسیس نهادهای جدیدی چون سلطنت پرداخته و تغییرات اجتماعی ناشی از تعامل و رقابت امیران و دبیران در قدرت بررسی می‌گردد. یکی از نکات قابل توجه در این بخش چگونگی بر آمدن امرا و کنشگران مقتدر غزنوی از بازتولید ساختارهای برده‌داری در دوره سامانی است. بررسی تغییرات اجتماعی حکومت سلجوقی با زمینه‌ها و چگونگی شکل‌گیری اولین امپراتوری اسلامی در ایران آغاز شده و ادامه تضاد و تقابل جنگ سالاران در قامت امیران و اهل قلم در لباس وزیران و تاثیرات و وقایع آن بررسی می‌شود.
خوارزمشاهیان که فصل آغازین بخش چهارم کتاب را به خود اختصاص داده است به عنوان آخرین حاکمان پیش از حمله مغول زمینه‌های بسیاری برای بررسی از جهت تغییرات اجتماعی دارد زیرا که زمینه یکی از مهمترین وقایع تاریخی ایرانزمین در این دوره قابل تحلیل و ارزیابی است. نویسنده در فصل دوم از بخش چهارم سعی دارد با ترسیم نقاط ضعف و قوت حاکمان خوارزمشاهی علاوه بر مرور تغییرات اجتماعی این دوره زمینه های حمله مغول را از منظر ساختاری و کنشگران متداخل در آن بررسی نماید. تحلیل نگاه فکری چون تقدیرگرایی و تاثیر آن بر تغییرات اجتماعی پیش رو یکی از جالب‌ترین سطور این بخش است. بی شک در میان تمامی تغییرات اجتماعی رخ داده در تاریخ کهن ایرانزمین حمله مغول جایگاه ویژه‌ای دارد. بررسی زمینه های پیش و پس از این یورش خانمان سوز در این بخش از ابعاد مختلف پیگیری شده و تا سقوط خلافت عباسی و تسخیر شهر بغداد توسط هلاکو ادامه می‌یابد.
کتاب پایان روایت تغییرات اجتماعی از نگاه مورخان عهد مغول را امید به آینده می‌داند و این امید فصل پایانی کتاب را تشکیل می‌دهد.
———————–
*با ویرایش و اندک تلخیص
