کاظم حافظیان رضوی
کتابخانه مجلس
شمع خِرَد؛ خاطرات کامران فانی
مصاحبه، تدوین و تحقیق از پیمانه صالحی
تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی، ۱۳۹۵
استاد کامران فانی از جمله فرهیختگان و دانشورزان حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی است که سهم بسیاری در ارتقای کتابداری ایران دارد. کامران فانی در وادی تألیف، ترجمه، ویراستاری و آموزش در طول حیات پُربرکت خود قدم برداشته است و بر اساس کارنامه پربار و پرمحتوایش بیشترین کارش بر تألیف، ترجمه و ویراستاری دانشنامه‌ها و دایره‌المعارف‌ها متمرکز بوده است. منابع مرجع کتابداری و اطلاع‌رسانی جای ویژه‌ای در مجموعه آثار او دارند. به یمن اجرای طرح تاریخ شفاهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و با اهتمام خانم پیمانه صالحی کتاب «شمع خرد؛ خاطرات کامران فانی» که حاصل مصاحبه با استاد فانی و مداقه در آثار و نوشته‌های دیگران درباره وی است به مناسبت هفته پژوهش در آذر ماه ۱۳۹۵انتشار یافت.
این کتاب بدون شک یکی ار آثاری است که از لابه‌لای صفحات آن و پرسش‌های مصاحبه‌گر و پاسخ‌های کامران فانی می‌توان به بخش زیادی از تاریخ تحولات کتابداری در ایران و تلاش‌های علمی، پژوهشی و آموزشی در تولید آثار باارزشی همچون سرعنوان‌های موضوعی فارسی و فهرست مستند اسامی مشاهیر و مؤلفان، گسترش رده‌های تاریخ ایران و فلسفه اسلامی در نظام کنگره و از این‌گونه پی برد.
از سوی دیگر با توجه به خاطراتی که استاد فانی از زندگی خود بیان می‌کند، سیر تحول و رشد دانشورانی چون او در تاریخ معاصر ایران را می‌توان به‌روشنی درک نمود و در عین حال نمونه و الگویی است از آن‌هایی که در روزگار ما بیشتر دغدغه یادگیری و دانستن دارند تا کسب مدرک و میز و مویز.
«شمع خِرَد» که بحق صفتی است زیبندۀ استاد کامران فانی، در مجموع شامل هشت فصل و چهار پیوست است که عبارتند از:
- خانواده و نوجوانی
- آغاز تحصیلات دانشگاهی و دانشکده ادبیات دانشگاه تهران
- گروه کتابداری دانشگاه تهران و دوره دکتری (ناتمام)
- مرکز خدمات کتابداری
- کتابخانه ملی ایران
- دایره‌المعارف‌نگاری و فرهنگستان زبان و ادب فارسی
- ترجمه‌های ادبی، مقالات و فن ترجمه
- رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی و انجمن کتابداران ایران
- پیوست‌ها شامل: کارنامه / نمایه / گزیده تصاویر و کتابنامه
در پایان هر فصل پی‌نوشت‌های مفیدی برای توضیح و آگاهی‌رسانی بیشتر به قلم پیمانه صالحی فراهم آمده که این خود شاهدی است بر وسواس پدیدآور در ارائه مستندات تاریخ شفاهی.
در مجموع باید وام‌دار صداقت و نگاه نقادانه استاد فانی در بیان حقایق حیات فرهنگی بود. در جای‌جای کتاب از آنچه که باید به عنوان تاریخ یاد شود بدون هیچ دغدغه‌ای یاد شده است از جمله به عنوان فردی که اشراف کامل بر تاریخ کتابخانه ملی ایران دارد در پاسخ به پرسش: «به نظر شما کتابخانه ملی در چه دهه‌ای، بهترین دوران فعالیت را داشته است؟» می‌گوید: «فکر می‌کنم در این ده سال اخیر بوده است قبل از انقلاب که کارنامه درخشانی نداشته و در واقع اصلاً کارنامه نداشت و اصولاً کتابخانه به مفهوم مدرن امروزی نبود. بعد از انقلاب که من به کتابخانه ملی آمدم، بحران تعویض ریاست داشت ده، یازده نفر طی ده، یازده سال اول انقلاب، ریاست کتابخانه ملی را بر عهده گرفتند و عوض شدند؛ در نتیجه کار اصلی انجام نمی‌شد. با آمدن سید محمد خاتمی در سال ۱۳۷۱، ایشان دیگر ماندند و تغییر نکردند و تا زمانی که رئیس جمهور شدند، حدود شش سال رئیس کتابخانه بودند. بعد هم سیدمحمدکاظم بجنوردی هشت سال در کتابخانه ملی بودند. بنابراین دیگر برنامه‌ها می‌توانستند تداوم پیدا کنند و می‌دانستیم که به‌هرحال رئیسی هست که کم و بیش آشنا شده، برنامه‌ها را قبول دارد و اجرا می‌کند. قبل از آن با تغییرات مداوم مدیریت، هیچ برنامه دراز مدتی نمی‌توانست اجرا بشود؛ با این‌که برنامه‌های جدی و اصلی انجام می‌شد، ولی به‌هرحال تابع تغییراتی بود. بنابراین از اواسط دوره ریاست سید محمد خاتمی، دوره شکوفایی کتابخانه ملی آغاز شد که ادامه پیدا کرد و این سال‌ها شاید بهترین دورانش بود.» (از متن کتاب ، ص ۷۳)
چند اتفاق مهم در تاریخ کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران رخ داده است که از آن‌ها نباید غافل شد. تشکیل مرکز خدمات کتابداری قبل از انقلاب، و دیگری ادغام این مرکز در کتابخانه ملی ایران بعد از انقلاب و البته تشکیل انجمن کتابداران ایران در ۱۳۴۵ خورشیدی. فانی با توجه به حضور پررنگ و اثرگذارش در همه این اتفاقات، در این مصاحبه‌ها به آن‌ها پرداخته است. از آنجا که ناقدی صادق و بی‌طرف و بی‌جبهه نیز هست به‌راحتی می‌توان از طریق گفته‌های او با تاریخ این اتفاقات آشنا شد.
پاسخ‌های ایشان درباره ویژگی‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی به عنوان علم و فن که از مقولات بسیار پردغدغه دانشورزان و حرفه‌مندان این رشته است، فرصت خوبی برای باز شدن این مباحث و دریافت نظرات بی‌پیرایه و مبتنی بر دانش جناب فانی است. در پاسخ به پرسش درباره ویژگی‌های رشته کتابداری می‌گوید: «کتابداری دو جنبه دارد از یک طرف علم است ولی یک علم به شدت کاربردی است. کتابداری از یک طرف به صورت یک علم مطرح شده، درس داده می‌شود، ولی در واقع اهمیت آن در عمل مشخص می‌شود. بنابراین باید به شدت عمل‌گرا باشد … در کتابداری لازم است در کنار درس خواندن به صورت عملی در کتابخانه‌ها کار کنید.» (متن کتاب ، ص۱۱۶) همچنین او از کتابداران به عنوان واسطه بین هر علم با استفاده‌کنندگان از آن یاد می‌کند. (متن کتاب ، ص۷۵)
در پایان این یادداشت به دانشجویان عزیز و صدالبته استادان محترم رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی (که همچنان من با این نام مشکل دارم)، پیشنهاد می‌کنم برای پی بردن و آشنایی با آنچه بر رشته آن‌ها گذشته است، حتماً کتاب «شمع خرد» را مطالعه فرمایند. وقت زیادی از آن‌ها نخواهد گرفت.
————————
*با اندک تلخیص و ویرایش نثر
