مواجهه با داروین: نخستین برخوردها با نظریۀ تکامل در شرق مسیحی و اسلامی

تصور رایج از علم در جهان اسلام دانشی است که به کار آید، چیزی که به ما کمک کند قدرتمندتر و ثروتمندتر شویم و زندگی آسوده‌تری داشته باشیم. پس وقتی علم از حیطه عملی خارج و به حیطه نظری وارد می‌شود، و به‌ویژه هنگامی که این کار را با یک نظریه بنیادی و بنیان‌کن انجام می‌دهد که از سوی بعضی اندیشمندان به «اسید همگانی» تشبیه شده، کاملا طبیعی و قابل پیش‌بینی است که با «مواجهه» روبه‌رو شود.

اما در مورد نظریه تکامل اوضاع کمی فرق می‌کند. با نظریه داروین، در خود اروپا و پیش از ورود به شرق، و نه فقط از سوی فیلسوفان و دین‌شناسان بلکه حتا بیشتر از سوی خود دانشمندان، چنان مخالفت‌هایی صورت گرفت که وقتی به شرق عمدتا مسلمان رسید، در مخالفت با آن نه تنها تقدمی نبود، بلکه عمدتا موضوعی داخلی مختص فرهنگی بیگانه تلقی شد و بحث چندانی را برنیانگیخت. در چنین فضایی حتا موافقت‌هایی نیز با آن صورت گرفت و بسیاری از حکمای اسلامی آن را تایید کردند. با این همه باید تاکید کرد که تقریبا هیچ کدام از نقدهای شرقی بر نظریه تکامل کاری به مسائل علمی ندارند و صرفا پیامدهای فلسفی و معرفت‌شناختی این نظریه را در نظر می‌گیرند.

کتاب «مواجهه با داروین» حاصل ترجمه و پژوهش امیرمحمد گمینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، و شامل دو بخش عمده است. بخش نخست و اصلی کتاب ترجمه‌ای است از کتابی نوشته عادل زیادات، پژوهشگر دانشگاه یرموک در اردن، که در سال ۱۹۸۶ به زبان انگلیسی با عنوان «علم غربی در جهان عرب: تاثیر داروینیسم، ۱۸۶۰ تا ۱۹۳۰» منتشر شد. بخش دیگر آن که مکمل و ضمیمه بخش نخست کتاب شده، خلاصه‌ای از پژوهش‌های دکتر گمینی درباره مواجهه شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی (۱۲۴۹ تا ۱۳۲۱) با نظریه تکامل انسان است.

نثر کتاب و صفحه‌آرایی آن پاکیزه و دانشورانه است و با پانویس‌ها، پی‌نوشت‌ها و منابع تفصیلی تکمیل شده است. با این حال وجود یک نمایه می‌توانست به خوانندگان در یافتن مطالب دلخواه درون کتاب کمک کند. این کتاب دومین عنوان از مجموعه «مطالعات علم و فناوری» است که با دبیری دکتر حسین شیخ‌رضایی از سوی نشر کرگدن منتشر می‌شود.