بساتین؛ جهان نسخه‌های خطی فارسی و عربی و کُردی

نثراللئالی به ترکی جغتائی؛ نسخه‌ی‌ خطی نظم‌الجواهر و متن منتشرشده‌ای به نام این اثر/ مهدی مجتهدی
چکیده: نثراللئالی که بنا بر مشهور از فضل بن حسن طبرسی است یکی از شناخته‌شده‌ترین مجموعه کلمات قصار حضرت علی (ع) و از متونی است که به چندین زبان ترجمه شده است. این مقاله به ترجمه‌ای مهم و کمتر شناخته شده از آن به ترکی جغتائی، موسوم به نظم‌الجواهر اختصاص دارد که سروده امیرعلی شیر نوایی (د. ۹۰۸ق)، یکی از امیران سلطان حسین بایقرا (حک‍. ۸۷۳-۹۱۱ق) است. برای نخستین بار، ضمن معرفی یگانه نسخه‌ی خطی شناخته شده‌ی این اثر در ایران، کتابی که چندی پیش به همین عنوان چاپ شده‌، مورد نقد قرار گرفته است.

شیخ‌زاده سهروردی در سایه‌سار کلام حضرت امیر علیه السلام؛ بررسی یک نهج البلاغه نفیس در کتابخانه مجلس شورای اسلامی/ الهام بادینلو
چکیده: نهج البلاغه کتابِ سترگ و عظیمِ حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام شامل خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه ایشان است که به همت شریف رضی با بهره گیری از متون و منابع کهن روایی گردآوری شده است. در ادوار گذشته، بسیارند کاتبانی که با عشق و علاقه به امیرالمؤمنین اقدام به کتابت نهج البلاغه نموده‌اند؛ از این رو این اثر، نسخ خطی فراوانی دارد. یکی از کاتبانی که این اثر گرانسنگ را کتابت کرده است، احمد سهروردی معروف به مکمل الصناعه است که کتابتِ چهار نسخه از کلام امیرالمومنین را انجام داده است؛ اما متأسفانه تاکنون تنها یک نسخه از این چهار نسخه شناسایی شده که در سال ۷۲۸ق کتابت شده است و هم اکنون در گنجینه نسخ خطی کتابخانه مجلس، به شماره ۴۱۵۲ نگهداری می‌شود. نسخه مجلس تنها دو باب خطبه‌ها و نامه‌ها را در بر گرفته و فاقد باب سوم (حکمت‌ها) است. در این مقاله ابتدا نگاهی به زندگی کاتبِ شهیر، احمد سهروردی و بررسی صحیح یا ناصحیح بودن نسبتِ وی در شاگردی یاقوت مستعصمی و سپس به نسخه شناسی دستنویس کتابخانه مجلس شورای اسلامی پرداخته شده است.

المناجاه الإلهیّات لأمیرالمؤمنین علـىّ بن أبـى‌طالب علیه السلام/ بروایت سیّد ضیاءالدین ابوالرضا فضل الله بن علی، الحسنى الراوندی؛ تحقیق: ‫الهام کوهستانی
چکیده: المناجات الالهیّات، مناجاتی از امیرالمؤمنین علی (ع) است که از طریق شیعه و سنّی روایت شده است. این مناجات در منابع روایى، به شکل‌های گوناگونى نقل شده است. در برخی مصادر، همچون الصحیفه السجادیه، کامل الزیارات، دستور معالم الحکم، اقبال الأعمال، مزار شهید، مصباح کفعمی، بحار الانوار، الصحیفه العلویه والتحفه المرتضویه و مفاتیح الجنان، قطعه‌ای از این حدیث شریف آمده و به سایر امامان نیز نسبت داده شده است. روایتگرِ این مناجات شریف، سیّد ضیاءالدین ابوالرضا فضل الله بن علی حسنى راوندی (د. پس از ۵۷۲ق) است. این نسخه نفیس، در حدود اواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم هجری کتابت گردیده است و روزگاری متعلّق به مرحوم فخرالدین نصیری بوده است، امّا امروزه در موزه متروپلیتن در نیویورک قرار دارد. در این نوشتار، متن اصلی دعا با استفاده از نسخ دیگر تکمیل گردیده است اصل نسخه نیز به صورت تصویر برگردان (فاکسیمیله) در انجام متن مناجات امیرالمؤمنین علیه السلام، منتشر می‌گردد.

تصحیح انتقادی دیوان شهیدی قمی و سبک شعری او/ سید سعید احدزاده کلوری
چکیده: یکی از وظایف اصلی و خطیر اهل ادب، حفظ و معرفی میراث فرهنگی و ذخایر گرانبهای ادب فارسی است که در قالب نظم و نثر، از گذشتگان زبان و ادب فارسی باقی مانده است. تصحیح، معرفی و در دسترس قرار دادن این آثار از مهمترین وظایف پاسداران علم و ادب ایران زمین است. بسیاری از این آثار گرانبها به همت پیشینیان فاضل و پژوهشگران حوزه‌ی ادبیات تصحیح شده و بعضی دیگر به شکل نسخ خطی و بکر باقی مانده‌اند. از جمله‌ی این آثار باید به دیوان شهیدی قمی (د. ۹۳۵ یا ۹۳۶ق)، از برجسته‌ترین شاعران قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری اشاره نمود. شهیدی قمی را باید از پیشتازان مکتب وقوع برشمرد و احتمالاً نخستین کسی است که تمام غزلیات خود را به بیان واقعیات روابط عاشقانه اختصاص داده است و به همین دلیل شعر او از نوعی تشخص سبکی برخوردار است. از شهیدی قمی ۳۸۵ غزل به جا مانده است که در همه‌ی آنها ویژگی‌های سبک وقوعی کاملاً آشکار است. در این مقاله به بررسی شیوه‌ی تصحیح، معرفی نسخ خطی، رسم‌الخط و نحوه نگارش نسخ تصحیح شده و ویژگی‌های سبکی این اثر در حوزه‌های زبانی، ادبی و فکری پرداخته شده است تا پیشگامی شهیدی قمی در شعر وقوعی و حتی شعر واسوخت اثبات گردد و اهمیّت و لزوم تصحیح دیوان شهیدی قمی باز نمایانده شود.

بررسی یادکرد نگارگران در شعر سبک هندی/ حمیدرضا قلیچ‏ خانی
چکیده: اساس آگاهی و اطلاعات کنونی از هنرمندان ایران به واسطه‏ ی آثار ایشان و همچنین کتاب‏های تاریخ و تذکره‏ هاست. در شرح حال و آثار نگارگران به ندرت به توصیف و خیال‏ پردازی سخنوران از ایشان اشاره شده است. کهن‏ ترین کاربرد واژه‏ ی نگارگری در شعر سبک خراسانی دیده شده است. همچنین از اوایل سبک خراسانی و متن‏ هایی چون شاهنامه‏ ی فردوسی (۴۰۰-۳۷۰ ق.)، واژه‏ ی مانی به عنوان نماد نگارگری بکار رفته است. در این مقاله به انعکاس نگارگران در تفکر و خیال سخنوران دوره‏ ی صفوی پرداخته شده است. در بخش نخست به بسامد و تکرار نام مانی و بهزاد، در بخش دوم ترکیب‏ های ساخته شده با نام این دو نگارگر در شعر سبک هندی و در بخش سوم نیز اطلاعاتِ هنری که از میان اشعار درباره‏ ی این دو نگارگر استخراج شده و توصیفاتِ سخنوران ارائه و بررسی می‏ گردد. در پایان، علاوه بر مانی و بهزاد به نام‏ نگارگرانی که به ندرت در سبک هندی بکار رفته اند، نیز اشاره شده است. جامعه‏ ی آماری این مقاله، دیوان‏ های حدود بیست سخنور سبکِ هندی از اواخر سده‏ ی ۱۰ تا اواخر سده‏ ی ۱۲ هجری است که برخی همچون بیدل و رایج، هندی بوده و زبان دوم آنها فارسی بوده است.

جایگاه وقف در گفتمان فرهنگی صفویه تا قاجار بر اساس متون تاریخی و اسناد موقوفات/ فاطمه ابوحمزه
چکیده: این نوشتار در صدد تبیین جایگاه وقف در گفتمان فرهنگی پس از تشکیل دولت صفویه است. بدین‌منظور ابتدا وضعیت موقوفات قبل از دوره صفویه بررسی می‌شود؛ سپس اهمیت وقف در حکومت صفویه و حکومت‌های پسین، از دو منظر نظارتِ دستگاه حکومتی در نگاهداری و اداره‌ی املاک وقفی و همچنین اهتمام پادشاهان در وقف املاک خود برای برخورداری از پاداش اخروی و تعهد آنان جهت رواج مذهب شیعه بدین طریق، مطالعه می‌گردد. همواره اوضاع فرهنگی اجتماعی جامعه‌ی ایرانی نقش تعیین‌کننده‌ای در نوع موقوفات داشته ‌است. حتی گاهی ناحیه‌ی جغرافیایی سبب نوع خاصی از وقف گردیده؛ وقف قنات‌ها در ناحیه‌ی کویری یزد حاکی از این مطلب است. همچنین اهمیت اقتصادی و اجتماعی موقوفات از جمله موقوفات آستانه مقدسه حضرت معصومه (ع) با استناد به اسناد مربوط به این آستانه نیز بررسی شده است.

نسخه‌های نویافته از شاعران کُرد در کتابخانه‌ی دولتی برلین/ سیّد آرمان حسینی آبباریکی
چکیده: بسیاری از نسخه‌های خطی کُردی در کتابخانه‌های خارج از ایران نگهداری می‌شوند. در کتابخانه‌ی برلین حدود چهل نسخه‌ی کُردی موجود است که نیمی از آن‌ها دیوان و نیمی دیگر منظومه‌های دینی، غنایی، جُنگ و… هستند. برخی از این آثار قبلاً به صورت بازاری ـ و بدون تصحیحِ علمی و انتقادی ـ چاپ شده‌اند، امّا بیشتر آن‌ها تاکنون تصحیح نشده‌اند و ضروری می‌نماید مورد توجّه پژوهشگران قرار گیرند. نگارنده بر آن است تا به این مهم دست یازد؛ بنابراین در این جستار می‌کوشد ابتدا مناجات‌نامه‌ی الماس‌خان کندوله‌ای (شاعر سده‌ی دوازدهم هجری) را معرفی، تصحیح و ترجمه کند؛ سپس غزلیات فارسیِ عبدالرحمن‌‌بیگ صاحبقران (۱۸۰۵-۱۸۶۹م) متخلّص به «سالم» از شاعران برجسته‌ی کُرد عراقی را ـ که به فرهنگ و ادب ایرانی عشق می‌‌ورزیده و از مقلّدان خواجه‌ی شیراز، شمس‌‌الدین محمّد حافظ بوده است ـ ضمن معرفی اجمالی شاعر، تصحیح نماید.

مروری بر متون فهرستنویسی نسخ خطی در ایران/ نجمه باقریان
چکیده: نسخ خطی در عین آنکه با توجه به قدمت و نفاست آن، باید به بهترین شکل حفاظت و نگهداری شوند می بایست به نحو شایسته در دسترس محققان و پژوهشگران قرار گیرد تا در جنبه های مختلف آن تحقیق و به صورت چاپ منقّح و تصحیح شده در دسترس عموم قرار گیرد. در این صورت است که عملاً محتوای آن میراث ارزشمند تاریخی و علمی توسط نخبگان علمی و دانشمندان به معاصران منتقل می‌شود. اولین و اساسی‌ترین گام در احیای نسخه‌های خطی، معرفی آنها در قالب فهرست‌ها است و بدین لحاظ، فهرستنویسی نسخ خطی اهمیت بسیاری دارد. فهرستنویسی نسخ خطی از طریق کمک به کاربر نهایی و خدمت به نسخ خطی در واقع این منابع کهن و ارزشمند را شناسایی و مورد ارزیابی قرار می‌دهد و از سوی دیگر با ورود به چرخه استفاده توسط طالبان علم به نقش آفرینی در تولید علم می پردازد. هدف نوشتار حاضر، معرفی آثار فارسی منتشر شده در حوزه فهرستنویسی نسخ خطی در قالب کتاب، مقالات، پایان‌نامه، همایش‌ها، نشست‌ها و مصاحبه‌ها می‌باشد.

فهرست آثار دست نویس شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی و اهمیت آن/ محمدکاظم رحمتی
چکیده: انتشار کتابشناسی های موضوعی از نسخه های خطی، یکی از فعالیت هایی است که که کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشی نجفی (ره) در سالیان اخیر، در کنار انتشار فهارس دستنویسهای خود، شروع به انجام آن کرده است و به دلیل آنکه در این گونه آثار، نسخ خطی با توضیحات بیشتر و دقیقتری گزارش می شوند، به نوعی می توان تکمله ای بر فهارس منتشر شده آن کتابخانه دانست. از جمله این آثار، فهرست آثار دست نویس شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی است که از سوی آن کتابخانه و توسط آقای میر محمود موسوی منتشر شده است. نوشتار حاضر گزارش و مروری بر این کتاب و اهمیت آن است.