مرتضی قاسمی
فرهنگستان زبان و ادب فارسی
طرح الگوهای ساخت واژه در زبان فارسی در سال‌های پایانی دهۀ هفتاد در گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیشنهاد و مصوّب شد. پس از آن چند تن از پژوهشگران این گروه، با سرپرستی و نظارت علمی دکتر حسین سامعی، به جمع‌آوری اطلاعات پرداختند. نسخۀ کامل اولیه در سال ۱۳۸۵ به صورت نرم‌افزاری در فضای اکسل طراحی و ویرایش و حروف‌نگاری شد و پس از آن، در سال ۱۳۹۰ برنامۀ جدیدی برای انتقال اطلاعات ذخیره‌شده در نرم‌افزار به‌صورت یک اثر چاپی تهیه گشت.
این مجموعه یک بانک اطلاعاتی شامل قواعد واژه‌سازی طبیعی زبان فارسی است. منظور از قاعده الگوی واژه‌سازی معیّنی است که بخشی از دانش زبانی سخن‌گویان فارسی‌زبان است و برای ادراک یا تولید واژه‌های غیربسیط (مرکّب) تازه به صورتی منظم به کار گرفته می‌شود. قواعد طبیعی آن دسته از قواعدی هستند که اهل زبان در کاربردهای زبانی روزمرۀ خود به کار می‌گیرند و بخشی از توانایی طبیعی و نسبتاً فعال زبان آنان به شمار می‌روند.
مخاطبان اصلی این مجموعه کسانی هستند که به صورتی حرفه‌ای با واژه‌سازی سروکار دارند؛ افرادی چون اعضای کارگروه‌های تخصصی واژه‌سازی و در مرحلۀ بعد، علاقه‌مندان به مسائل واژگان‌شناسی و واژه‌سازی و همچنین زبان‌شناسان.
علاوه بر پیشگفتار، دیگر بخش‌های این مجموعه عبارت‌اند از:
اصطلاحات و نشانه‌ها؛ شامل: اصطلاحات بافت معنایی، اصطلاحات بسامد، اصطلاحات روابط ستاک ها، اصطلاحات زایایی، اصطلاحات ساخت قواعد، اصطلاحات سبک، اصطلاحات معنی ترکیب، اصطلاحات نوع دستوری
قواعد؛ شامل: ترکیبات پیشوندی، ترکیبات وندی مضاعف، ترکیبات پسوندی، ترکیبات عطفی، ترکیبات وصفی و اضافی و اِسنادی
الگوهای واژه‌سازی؛ شامل: فرایندهای اسم‌ساز، فرایندهای صفت‌ساز، فرایندهای قیدساز
نمایه‌ها؛ شامل: بافت معنایی، پسوند، پیشوند، فرایندهای اسم‌ساز، فرایندهای صفت‌ساز، فرایندهای قیدساز، معنی ترکیب، نوع آغازه، نوع پایانه
کتابنامه.
کتاب الگوهای ساخت واژه در زبان فارسی، به کوشش دکتر حسین سامعی و با همکاری خانم ملیحه تفسیری تدوین شده که فرهنگستان زبان و ادب فارسی آن را در ۳۸۲ صفحه و با شمارگان ۵۰۰ نسخه و به‌همراه لوح فشردۀ نرم‌افزار مجموعه، به بهای ۲۰ هزار تومان منتشر کرده است.
——————
*با اندک ویرایش. دکتر حسین سامعی به همراه دکتر علی محمد حقشناس و نرگس انتخابی یکی از سه مولف فرهنگ هزاره (چ ۱، تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۸۰) است.
