اوستا علیرضایی
سرانۀ مطالعه به علّت گرانی کتاب پایین است. این نظری است که عده ای از کارشناسان حوزه فرهنگ و کتاب در پنجاه و ششمین برنامه مناظره شبکه یک سیما که به موضوع سرانه مطالعه اختصاص داشت عنوان کردند. محمود آموزگار، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، رضا امیرخانی، نویسنده و برنده چندین جایزه ادبی، دکتر محسن پرویز، نائب رئیس هیات مدیره انجمن قلم ایران، محمدرضا جوادی یگانه، رئیس پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، حمیدرضا کفاش، معاون پژوهشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش و حسین نوش آبادی، معاون حقوقی و پارلمانی و امور استانهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اعضای حاضر در این مناظره بودند.
در این نشست تخصصی موضوع اقتصاد و بحث گرانی کاغذ از جمله دغدغه های مخاطبان برنامه نیز بود. به طوری که در نظرسنجی ۲۴ درصد به گزینه “کتاب گران است” پاسخ مثبت داده بودند. اگر بنا به تعاریف جامعه شناختی سرانۀ مطالعه در یک کشور را به منزله یک شاخص فرهنگی در سطوح خرد و کلان در نظر بگیریم آنگاه باید دقت بیشتری در اقسام تعاریف و آمارهای موجود و مرتبط داشته باشیم. به طور نمونه در ایران شورای عالی انقلاب فرهنگی در مصوبه «سند نهضت مطالعه مفید» مصوب ۳۰/۹/۱۳۸۹، مطالعه را «خواندن هر نوع متن مکتوب (نوشتاری: چاپی یا الکترونیکی)» تعریف کرده است. این تعریف از مطالعه شامل خواندن زیرنویسهای تلویزیون، خواندن تراکتها و بنرهای تبلیغاتی، خواندن پیامک و… اموری از این قبیل نیز میشود. و یا در موردی دیگر در پژوهشی که به همّت سمانه نوذر و محسن حاج زین العابدینی با نام «بازاندیشی در مفاهیم مطالعه کتاب و سنجش سرانه مطالعه» انجام شده مطالعه را شامل فراگیری مطالب و موضوعات تازه و به نحوی که در پی آن تغییر رفتار در فرد حاصل شود معرفی کرده اند. بر این پایه گوش کردن به کتابهای صوتی نیز مطالعه محسوب می شود.
اعداد و آمارهایی متفاوت از دقایق و ساعاتی که هر فرد در آن به مطالعه میپردازد منشا دقیق و علمی ندارد. به طور مثال در ایران همانطور که محسن رضایی، پژوهشگر حوزه کتاب و کارشناس ارشد برنامهریزی فرهنگی، عنوان کرده یکی از روش های سنجش میزان مطالعه افراد به این ترتیب است که کتابهای تولید شده، صفحات و تیراژش را محاسبه و عدد حاصل را نسبت به جمعیت می سنجند تا میزان مطالعهای که به هر شخص میرسد مشخص شود. اما در کشورهای پیشرفته نظیر انگلستان افکارسنجی عمومی به مراتب از دقت بیشتری برخوردار است به طوری که در سال ۲۰۱۰ گروهی محقق در دانشگاه آکسفورد با استفاده از روش پژوهش میدانی ۳۰ فعالیت روزانه ی افراد بین ۱۸ تا ۶۴ سال در ۲۲ کشور را مورد بررسی قرار دادند. فراداده های این تحقیق به مراتب از اعتبار بالاتری برخوردار است.
این روزها وقتی در محافل فرهنگی و کتابخوانی صحبت از افول مطالعه در کشور به میان میآید موضوع اقتصاد و گرانی در اکثر تحلیل ها بر مسائلی نظیر فرهنگ و سیاست رجحان پیدا می کند. عده ای از کارشناسان به درستی به شیب تند افزایش قیمت کتاب در یک دهه اخیر اشاره می کنند و این را یکی از عوامل مهم در وضعیت پیش آمده معرفی می کنند. جامعه کتابخوانی در ایران بی اعتنا به هر تغییری خرید کتاب را همچنان یکی از ملزومات اساسی سبد فرهنگی و حتی خانواده می دانند. نویسندگان، پژوهندگان، اساتید دانشگاه و علاقه مندان حرفه ای به مطالعه بخش قابل توجهی از این جمعیت را تشکیل می دهند. این در شرایطی است که بنا به آمار موجود هر ساله چهل هزار عنوان کتاب تازه وارد بازار می شود و مشکلاتی نظیر گرانی کاغذ، حمل و نقل و توزیع باعث میشود مصرف کننده در شرایطی قرار بگیرد که احتمال گریز از مطالعه در او تقویت یابد.
موضوع گرانی کتاب و ارتباط مستقیم آن با اوضاع کتابخوانی را می توان با مقایسه قیمت ها نشان داد. برای نمونه مقایسه ای بین قیمت برخی از کتب چاپ جدید و قدیم انجام داده ام که به این شرح است:
نظریه های کلاسیک جامعه شناسی، تیم دیلینی، نشر نی سال ۸۸ قیمت: ۶۸۰۰ تومان. قیمت فعلی: ۱۸ هزار تومان.
تاریخ مشروطه ایران، احمد کسروی، نشر نگاه، سال ۸۲، قیمت: ۵۰۰۰ تومان. قیمت فعلی: ۳۷۵۰۰ تومان.
جامعه شناسی، آنتونی گیدنز، نشر نی، سال ۹۱ قیمت: ۱۸۰۰۰. قیمت فعلی: ۳۵۰۰۰ تومان.
تاریخ مردمی جهان، کریس هارمن، نشر نگاه، سال ۸۶ قیمت: ۹۵۰۰ تومان. قیمت فعلی: ۳۷۵۰۰ تومان.
مراقبت و تنبیه، میشل فوکو، نشر نی، سال ۸۷ قیمت: ۴۸۰۰ تومان. قیمت فعلی: ۱۶۰۰۰ تومان.
ادبیات داستانی، جمال میرصادقی، نشر بهار سال ۸۲ قیمت: ۴۵۰۰ تومان. قیمت سال نود: ۱۵۰۰۰ تومان.
دیوان شعر سیمین بهبهانی، نشر نگاه، سال ۸۲. قیمت: ۶۵۰۰ تومان. قیمت فعلی: ۵۴۰۰۰ تومان.
مجموعه اشعار سیّد علی صالحی، نشر نگاه سال ۸۹. قیمت: ۱۸۰۰۰ تومان. نرخ فعلی: ۳۵۰۰۰ تومان.
هزار و یک شب، عبداللطیف تسوجی، نشر پارسه سال ۸۶. قیمت: ۱۶۷۰۰ تومان. نرخ فعلی: صد و پنجاه هزار تومان.
مارکس و سیاست مدرن، بابک احمدی، نشر مرکز سال ۸۵. قیمت: ۸۹۵۰ تومان. نرخ تا ۲۷ امرداد: ۴۵۰۰۰ تومان.
دوره چهارجلدی امثال و حکم علی اکبر دهخدا، نشر امیرکبیر، سال ۸۸ قیمت: ۳۰ هزار تومان. قیمت فعلی: ۵۸۰۰۰ تومان.
آوای وحش جک لندن، سال ۸۷ قیمت: ۱۳۰۰ تومان. نرخ فعلی: ۶۰۰۰ تومان.
دختر سروان الکساندر پوشکین، نشر امیرکبیر سال ۸۸ قیمت: ۱۶۰۰ تومان. نرخ فعلی: ۶۰۰۰ تومان.
مشکلات روانی انسان مدرن، کارل گوستاو یونگ، سال ۸۵ نشر جامی قیمت: ۲۴۰۰ تومان. نرخ فعلی: ۸۰۰۰ تومان.
ده نفر قزلباش، حسین مسرور، نشر هرمس سال ۸۸ قیمت: ۲۰۰۰۰ تومان. نرخ فعلی: ۵۰۰۰۰ تومان.
انتخاب و مقایسه کتابهای بالا بدون هیچ ترتیبی صورت گرفته و انتهای لیست فوق برای گنجاندن آثار دیگری که در حال حاضر قیمت بسیار بیشتری نسبت به سابق دارند باز است.
چندی پیش سید جلال تجملی مدیر انتشارات ناقوس، از انگیزه تجاری بسیاری از ناشران و عدم حمایت دولت از بخش نشر در کشور صحبت کرده و گفته بود طی چند سال اخیر قیمت کتاب تا ده برابر افزایش یافته و عملا خرید کتاب برای مشتری بسیار دشوار شده است. وی دلیل اصلی عدم استقبال کنونی مردم از کتاب را مشکل اقتصاد معرفی کرده و افزوده بود: امروز در جامعه ما، اهل کتاب، پول ندارد که کتاب بخرد و نیاز به حمایت از سوی دولت دارد، از سوی دیگر، کسانی که پول دارند، کمتر اهل کتابند و تفریحات دیگری برای پُر کردن اوقات فراغت خود در نظر دارند. بنابراین حمایت از قشر کتابخوان که به دلیل مشکلات اقتصادی، توان خرید کتاب را ندارند، برای افزایش کتابخوانی در جامعه و استقبال بیشتر از نمایشگاه کتاب، یک ضرورت است.
برخی از صاحب نظران حوزه نشر بر این باورند که واردات کاغذ بر گرانی محصولات مکتوب تاثیرگذار است. در صنعت چاپ، کاغذ یک محصول استراتژیک و اساسی است و این اشاره درست در صحبت های علی اکبر تورانیان عضو هیئت مدیره انجمن فرهنگی کتاب دانشگاهی وجود داشت که در سال گذشته در مناظره صنعت نشر گفته بود: ما از دولت خواهانیم که مانند گندم از کاغذ به عنوان فرهنگ حمایت کند؛ افزایش قیمت با توجه به تورم باعث سخت شدن دسترسی به کتاب میشود به این شکل که مخاطب نمیتواند دسترسی آسان به کتاب داشته باشد. در دهه های گذشته ابتدا تیراژ ما ۷ هزار و بعد از آن ۵ هزار و به تدریج به هزار نسخه رسیده است که متأسفانه تیراژ کتاب دانشگاهی نیز به ۲۰۰ تا ۵۰ نسخه رسیده است که این امر تأسفبار است. گرانی کاغذ نقش اساسی در قیمت کتاب دارد و توان ناشر را کم کرده است. همچنین این امر باعث شده که تیراژ کتاب محدود شود. دولت باید توجه ویژه به موضوع کتاب و قیمت آن داشته باشد و وزارت فرهنگ و ارشاد نقش محوری در این زمینه ایفا کند و بسترساز کاهش قیمت باشد و حرکتی محوری در این زمینه ایفا کند. همچنین وزارت تعاون نیز باید تنظیم بازار را برعهده گیرد.
در یک نگاه کلی مشکلاتی که بر افول کتابخوانی موثر هستند را میتوان در چند مولفه و شاخص ردیابی و آسیب شناسی کرد. اما هر چه به چرایی این موضوع نزدیکتر می شویم مولفه ی اقتصاد جلوه بیشتری نمایان میکند. به طوری که اینروزها گرانی از مهمترین کلید واژه های منتقدین و اهالی فرهنگ در ارتباط با سرانه فروش و مطالعه برجسته می نماید.
