جنون هشیاری
داریوش شایگان
تهران:نظر، ۱۳۹۴
1600 نسخه، ۳۲۸ صفحه
غرض از نوشتن این کتاب معرفی شاعر پرنفوذی است از فرانسۀ قرن نوزدهم که با فراگذشتن از مرزهای زبانی به شاعری اروپایی بدل شد و طنین و پرتوان شعرش گسترۀ تاریخ را مقهور خود کرد تا این‌چنین شارل بودلر دوشادوش اصحاب جاودان هنر و بزرگان زوال‌ناپذیر همه ایام باز بر این حقیقت صحه گذارد که هنر راستین بی‌زمان است و ورای سرحدات جغرافیا.
ظهور شاعر برجسته‌ای چون بودلر و شأن و مرتبتی که به سرعت در سراسر اروپا نصیب او شد، از غنای فرهنگی اروپا در نیمۀ قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم حکایت دارد. در نیمۀ دوم قرن نوزدهم که دوران درخشش اروپا در عرصۀ ادبیات است، اسطوره‌ای در عالم شعر ظهور کرد که ارکان مستحکم معیارهای متعارف به لرزه درآورد و دگرگونی عظیمی در قلمرو ارزش‌ها پی افکند. در این بزنگاه تاریخی که مصادف بود با زوال تمامی هنجارها و قواعد متافیزیکی و درهم‌شکستن چارچوب جغرافیای هستی، در زمانه‌ای که انسان مدرن، سرگشته و حیران بین سطوح مختلف علایم و تصاویر، دیگر نه از آغاز و پایان تصور و یقینی در ذهن داشت نه از ازل و ابد، در روزگار پرهیاهویی که اهالی شعر و هنر و فلسفه همگی یک‌نفس در شیپور می‌دمیدند و بر طبل ترقی می‌کوفتند و در میدان گرایش‌های جدید چهار نعل می‌تاختند تا سراسر فضای افقی را درنوردند، بودلر یگانه شاعری بود که قوس صعودی و مسیر عمودی را برگزید. او گریزان از «وحشت ارتدادهای فلسفی» از بیم ردّ و انکار دائمی نظام‌های فلسفی که چون نفرینی، جبراً ابداع ارتدادی تازه را می‌طلبد، تصمیمی سوای دیگر همتایانش اخذ کرد که خود چنین تشریحش می‌کند: «متفرعنانه به تواضع روی آوردم: به حس کردن قناعت کردم. همت بر آن گماشتم تا مگر در معصومیت خلّص و ناب مأوایی جویم.»
بودلر کوشید با تعالی بخشیدن به شعر در آن زمانۀ مهجور مانده از هر گونه یقین و اصل متعالی، خلأ به‌وجود‌آمده از غیاب تعالی را پر کند و از طریق شعر به عالم متعالی معبری بگشاید. «ایو بون‌فوا» شاعر برجستۀ فرانسوی با توجه به همین ویژگی دوران‌ساز بودلر در عصری که به قول نیچه «خدا مرده است»، تأکید می‌کند قرن نوزدهم را نباید فقط عصر مارکس و نیچه و اندکی دیرتر عصر فروید لقب داد، این قرن همچنین «عصر بودلر» است.
نویسنده در این کتاب کوشیده سهم بیشتری از هنر و اندیشۀ این شاعر و هنرشناس بی‌نظیر را در اختیار خوانندگان قرار دهد و آن «ارتعاش جدیدی» را که او وارد عالم شعر کرد، بشکافد. برای این منظور با پرهیز از شرح پرتفصیل زندگی‌نامۀ شاعر، محتوای اصلی را بر محور تحلیل شعر، اندیشه و هنر او قرار داده است.
در فصل‌های نخست به نگرش خاص شاعر، مختصات شعری او، مضامین جدیدی که دست‌مایۀ هنرآفرینی‌اش قرار داده و اهمیت و اعتبار وی در نقدنویسی ادبی و هنری پرداخته شده و در موارد مختلف به شمه‌ای از دیدگاه‌ها و نظرات اندیشمندان و نویسندگان برجسته‌ای که این شخصیت ادبی را موضوع نقد و بررسی قرار داده‌اند، استناد شده است؛ به سبب اهمیت نگارش‌های دقیق و مبسوط والتر بنیامین دربارۀ بودلر، بخش مستقلی فقط دربردارندۀ نظریه‌پردازی‌های اوست. فصلی از کتاب به معرفی کیش داندیسم که کمتر شناخته شده است و پیوند بودلر با این مسلک اختصاص داده شده است. فصل بعدی به سه شخصیت برجسته و پرآوازه‌ای می‌پردازد که از این شاعر تأثیر پذیرفته‌اند: نیچه، ریلکه و الیوت. به علت نفوذ فراگیر بودلر، که او را به قول والتر بنیامین به نخستین شاعر اروپایی بدل کرد، فهرست افرادی که به گونه‌ای ملهم از او بوده‌اند، فهرست بلندبالایی است که از آن میان سه چهرۀ شاخص غیرفرانسوی برگزیده شده تا نفوذ اندیشه‌های بودلر در خارج از مرزهای سرزمین مادری‌اش، در آلمان و انگلیس برجسته شود. البته دامنۀ نفوذ بودلر گسترده‌تر از آن است که بتوان این مبحث را با گذری بر دو کشور آلمان و انگلیس و معرفی چند نماینده خاتمه‌یافته تلقی کرد و از اهمیت این شاعر اروپایی در کشورهایی چون ایتالیا و روسیه غافل ماند. بخش پایانی کتاب دربرگیرندۀ برخی از مهم‌ترین اشعار شارل بودلر است. در این مجموعه که حاوی چند شعر بلند شاعر است، کوشیده شده اشعاری گزیده شود که از لحاظ ویژگی یا حال و هوای خاصی که اغلب شرح آن در متن کتاب آمده، موضوع نقد و بررسی یا مورد اشارت متعدد در متون ادبی قرار گرفته‌اند. چند شعر این مجموعه نیز از میان اشعاری برگزیده شده که تاکنون به فارسی ترجمه نشده‌اند.
قسمتی از شعر با عنوان «دشمن» از بودلر:
جوانی من طوفانی بود ظلمانی
که اینجا و آنجا بر آن تابیدند خورشیدهای فروزان؛
تندر و باران چنان به ویرانی‌اش کشید
که در باغ من اندک ماند میوه‌های گلگون
حال که غروب اندیشه‌ها فرارسیده
بیلچه و شن‌کش باید
تا سامان دوباره بخشم زمین‌های به سیلاب شسته را
آنجا که آب حفره‌هایی به بزرگی گور کنده.
و چه معلوم این گل‌های تازه‌ای که به رؤیا می‌بینم
در این زمین شستۀ چون ریگزار ساحلی
جان دوباره بگیرند به قوت توشۀ معنوی؟
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار
فصل اول: ارتعاش جدید در عالم شعر
بودلر کانون انواع صفات متناقض
فصل دوم: تشابهات و تخیل
فصل سوم: شاعر شهر، عصر صنعتی، و توده‌ها
بودلر از نگاه والتر بنیامین
فصل چهارم: بودلر، منتقد هنرشناس
فصل پنجم: بودلر و کیش داندیسم
فصل ششم: مثلث واگنر، بودلر، نیچه
فصل هفتم: ریکله و بودلر، همان درماندگی و همان هراس
فصل هشتم: الیوت و بودلر، بذر گل‌های ملال در سرزمین بی‌حاصل
فصل نهم: بر مزار بودلر
فصل دهم: گزیده‌ای از گل‌های بدی
بخش اول کتاب را که ۴۰ صفحه از آن را در بر دارد اینجا بخوانید.
