عباس عبدی
اندیشه پویا، شماره ۳۱، دی ماه ۱۳۹۴
چندی پیش گفتگویی داشتم با فصلنامه نقد کتاب درباره نقد در علوم اجتماعی، در پایان درباره وضعیت کتاب در حوزه جامعه‌شناسی پرسیده شد که گفتم فارغ از نقدها و تیراژ کتاب‌های این حوزه، همان‌هایی هم که هست خوب خوانده نمی‌شود. مثالی که زدم درباره کتاب تحلیل دموکراسی در آمریکا از الکسی دوتوکویل بود، و گفتم این کتاب ارزش آن را دارد که چند بار خوانده شود، نه به دلیل آشنا شدن با مسایل آمریکا که دویست سال از آن تاریخ گذشته است، بلکه برای کسب یک بینش جامعه‌شناسانه. بینشی که به شدت نیازمند آن هستیم، و چیزی متفاوت از دانش جامعه‌شناسی است. اکنون فرصتی پیش آمده تا درباره این کتاب بیش از آن اشاره بنویسم. کوشش می‌کنم که نکات موردنظرم را در بندهای جداگانه تقدیم کنم. پیش از آن باید متذکر شوم که مسأله اصلی من و زاویه ورودم به این کتاب شناخت جامعه آمریکا نیست، چرا که جامعه امروز ایالات متحده با آن زمان تفاوت‌های بسیاری کرده است، هرچند بن‌مایه‌هایی از آن تحلیل را می‌توان در فهم امروز از این جامعه هم مشاهده کرد، ولی در نهایت باید پذیرفت که مطالعه این کتاب می‌تواند با اهداف دیگر انجام شود. اگر چه توکویل این کتاب را درباره آمریکا نوشت ولی مسأله اصلی او معطوف به فرانسه بود، ما نیز می‌توانیم این کتاب را معطوف به مسایل امروز خودمان بخوانیم. در واقع پرابلم خود را در مطالعه این کتاب روشن کنیم. از این منظر هدف از مطالعه آشنایی با و تجربه یک بینش اجتماعی و تکرار آن در جامعه و نزد خودمان است.
۱. توکویل جوان ۲۶ سالهای فرانسوی بود که تقاضای مرخصی بدون حقوق برای بررسی وضعیت زندان‌های ایالات متحده را نمود. مدتی بود که در کشورش به شغل قضایی مشغول شده بود. حقوق خوانده بود و اشراف‌زاده‌ای بود که پدر و مادرش پیش از تولد او در زندان انقلابیون فرانسه بودند و در دوره وحشت در زندان و در زیر اعدام بودند و اگر روبسپیر به گیوتین سپرده نشده بود، احتمالاً آن دو نفر نیز از سوی او اعدام می‌شدند و امروز نیز فرزندی از آنان به نام الکسی باقی نمانده بود و طبعاً کتاب تحلیل دموکراسی در آمریکا و سایر آثار او را هم در دست نداشتیم. توکویل همچنین در دوره‌ای به رشد و بلوغ فکری رسید که خانواده بوربون‌ها با حمایت خارجی‌ها تاج و تخت را از ناپلئون پس گرفته بودند و اوضاع فرانسه آشوب‌ناک بود. ولی با همه اینها، توکویل در تحلیل جامعه خود نگاه منصفانه‌ای داشت و سعی نکرد برای منافع طبقه خود نظریه‌پردازی سوگیرانه کند و به عنوان ناظر، طالب دانش و حقیقت و در ۲۶ سالگی عازم ایالات متحده شد. بسیاری از مناطق آنجا را درنوردید و با صدها تن گفتگو و یادداشت برداری کرد. یادمان باشد که آن زمانی که او به آمریکا رفت، هنوز از حمل‌ونقل پیشرفته راه‌آهن خبری نبود، و معلوم است که در دیدن این کشور بزرگ در آن دوره با چه زحماتی روبرو بود. همچنین، هنوز دانشی به نام جامعه‌شناسی شکل نگرفته بود، گرچه چند سال بعد، اگوست کنت اصطلاح جامعه‌شناسی را باب کرد اما پنجاه سال بعد بود که برای اولین بار کرسی جامعه‌شناسی در فرانسه تأسیس شد. بنابراین نه امکان چندانی بود که یک قاره بزرگ مثل امریکا را بتوان به سهولت درنوردید و نه یک پیش‌زمینه علمی قدرتمندی برای بیان و تحلیل آنچه که مشاهده شده است، وجود داشت. علی‌رغم تمامی اینها آنچه که به عنوان تحلیل یک جوان فرانسوی از مشاهدات او در آمریکا بیرون می‌آید، به عنوان یکی از کتاب‌های مهم جامعه‌شناسی معرفی می‌شود، و ریمون آرون آن کتاب و نویسنده‌اش را هم‌ردیف وبر، مارکس، دورکیم و جز آنها یکی از بنیانگذاران جامعه‌شناسی معرفی می‌کند.
چرا چنین محصولی در حدود ۲۰۰ سال پیش در فرانسه تولید می‌شود ولی در ایران کنونی و در عصر ارتباطات و نیز دسترسی به همان کتاب‌ها و با گذشت ۱۵۰ سال از تأسیس رشته جامعه‌شناسی، شاهد چنین چیزی نیستیم. سهل است چرا در ایران افرادی باشند که خود را استاد تمامِ این رشته معرفی کنند و در نهایت کتابی درباره کشور خودشان بنویسند که مغلوط و بی‌ارزش و بی‌اعتبار است؟
۲. به نظر من چند علت منشأ شکل‌گیری چنین پدیده‌ای در دو قرن پیش در فرانسه بود. عللی که فقدان آنها موجب می‌شود، ما قادر به خلق نمونه مشابه آن نباشیم. گذشته از استعدادهای ذاتی نویسنده، گمان می‌کنم که باید به این عوامل توجه کرد:
الف‌ـ تمایز میان علم و آرمان. یکی از بهترین ویژگی‌های یک دانشمند و عالم متمایز کردن میان دانش و آرمان است. نه به این معنا که آرمان نباید داشت، چه بسا دانشمند بدون آرمان محل ایراد و نقد است، ولی متمایز کردن مقام دانشمندی از مقام سیاستمداری یا اصلاح‌گری و یا هر ویژگی دیگری که متضمن داشتن آرمان و کوشش برای تحقق آن است، ضرورت دارد. وقتی که کتاب توکویل را می‌خوانیم، هیچ حسی از وابستگی طبقاتی یا موارد دیگر در تحلیل ماجرا نمی‌بینیم، حتی برعکس می‌توان نوعی نقد او را به نگاه‌های سنتی و محافظه‌کارانه را به روشنی در کتاب دید.
ب‌ـ ویژگی دیگر، وجود مسأله مشخص یا معضله یا همان پرابلم نزد دانشمند و پژوهشگر است. بدون وجود یک مسأله نمی‌توان یک پژوهش را به سرانجام رساند. توکویل کتاب را پیرامون مسأله محوری خود یعنی در مرحله اول رابطه عدالت و آزادی و در مرحله بعد دین و آزادی شکل داده است. اینها به تعبیری پرابلم جامعه آن روز فرانسه نیز بود و یک پرابلم شخصی نبود. به همین دلیل نیز کتاب تحلیل دموکراسی در آمریکا در مدت کوتاهی به ۱۳ چاپ رسید. البته حتماً توجه دارید که کتاب در آن زمان به نسبت گران بود و اگر این تیراژ را با وضعیت امروز جامعه خودمان مقایسه کنیم، بیشتر به اهمیت فضای عمومی آن روز فرانسه پی می‌بریم. اگر توجه کنیم پرابلم توکویل در هر دو کتاب او به نحوی پرابلم نیم قرن گذشته ما نیز هست یا می‌تواند باشد.
ج‌ـ یکی از دلایل پرمخاطب بودن این کتاب، زبان روان و قابل درک آن و به دور از پیچیدگی‌های موجود در کتاب‌های علمی است. ولی این امر موجب نشده که از اعتبار علمی آن کاسته شود. بنابراین می‌توان کتاب‌های علمی را با زبان غیرتخصصی نوشت تا عموم مردم از آن استفاده کنند. البته در آن زمان زبان تخصصی جامعه‌شناسی شکل نگرفته بود، و این نوع نوشتن طبیعی بود، ولی اکنون می‌توان در برخی از کتاب‌ها که هدفش انتقال پیامی خاص به عرصه عمومی و نه فقط دانشجویان است، از زبان غیرتخصصی استفاده کرد. کتاب توکویل برای هر خواننده متوسط نیز شیرین و روان و قابل هضم و درک است.
د‌ـ اهمیت او فقط در زبان و نوشتار کتاب نیست. بلکه از بلندپروازی‌های مرسوم که میان برخی افراد مرسوم است پرهیز می‌کند و انذار می‌دهد که: ”نظر خود را به منظور تقلید کورکورانه به آمریکا معطوف نسازیم. بلکه به آمریکا از آن جهت نظر کنیم که بدانیم از اصولی که در آنجاست کدام یک به حال مناسب است. توجه ما باید بیشتر از قوانین به اصول معطوف گردد. قوانین فرانسه ممکن است در بسیاری از موارد مغایر قوانین آمریکا باشد، ولی آن مبانی و اصولی که جامعه آمریکا بر آن قرار دارد و با نظام جامعه و تعادل قوا و آزادی و احترام صادقانه و عمیق به حقوق افراد مربوط می‌گردد اصولی هستند که در آینده هر حکومتی به آنها نیاز خواهد داشت.“ این فروتنی علمی نقش بسزایی در نحوه و تعامل دانشمند با جامعه و اثرگذاری مطالعات او بر جامعه دارد. موضوعی که در جامعه ما کمتر دیده می‌شود. فروتنی علمی تبدیل به تکبّر و نخوت علمی می‌شود.
۳. دو کتاب مهم توکویل عبارتند از تحلیل دموکراسی در آمریکا و نیز انقلاب فرانسه و رژیم پیش از آن، است. نکته جالب این است که کتاب اول در ابتدای جوانی و کتاب دوم در سالهای پایانی عمر او نوشته شده است. در ایران نیز ترتیب چاپ هر دو کتاب به همین صورت است. کتاب اول در سال ۱۳۴۷ از سوی آقای (رحمت الله) مقدم مراغه‌ای (تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چ۳، ۱۳۹۳) ترجمه و منتشر شد و کتاب دوم نیز ۲۲ سال بعد از طرف آقای (محسن) ثلاثی ترجمه و به بازار کتاب عرضه شد (تهران: مروارید، چ ۲، ۱۳۸۸). ولی از عجایب روزگار ایران اینکه کتاب اول هیچگاه پیش از کتاب دوم بااهمیت تلقی نشد. شاید به دلیل نام آن که گویی در مقام دفاع از ایالات متحده است و شاید به دلیل وضعیت آن روز آمریکا و شاید به دلیل غلبه فضای چپ. من نیز کتاب تحلیل دموکراسی را پانزده سال بعد از کتاب انقلاب فرانسه مطالعه کردم، و تازه متوجه شدم که فضای عمومی جامعه تا چه حد ایراد داشته است که ده سال پیش از انقلاب چنین کتابی چاپ شده بود و فقط با تیراژ ۲۰۰۰ که معلوم نیست چه تعدادش فروش رفته و خوانده شده است ولی در همان زمان کتاب‌هایی داریم که در زمان نه چندان زیادی ده‌ها چاپ شده‌اند، و اکنون اثر یا خاطره ماندگار مهمی از آنها وجود ندارد. ولی کتاب توکویل حتی نزد جامعه روشنفکری هم مورد توجه قرار نگرفته است و اگر در آن زمان خوانده می‌شد، حداقل این بود که نگاهی متفاوت را در جامعه دامن می‌زد و شاید هم اگر استبداد نبود، و فضای جهانی آنچنان در سیطره تضاد آمریکا و شوروی قرار نمی‌داشت، به احتمال قوی زمینه برای خواندن این کتاب و نمونه‌های مشابه آن فراهم می‌شد.
۴. خواندن کتابِ تحلیل دموکراسی در آمریکا برای دریافت یک بینش و دانش جامعه‌شناسی بسیار مهم است. اگرچه برخی از پیش‌بینی‌های مولف به تحقق نپیوسته، ولی آن تعداد که محقق شده به اندازه کافی اهمیت دارد و یا تحلیل پدیده‌های دیده شده در آن زمان از سوی یک جوان ۲۶ ساله، فوق‌العاده و آموزنده است. هنوز هم وقتی که تحلیل وی درباره برده‌داری و اینکه چرا این پدیده موجب عقب‌ماندگی ایالت‌های جنوبی شده است را می‌خوانیم، بر ذکاوت و بینش او باید غبطه خورد. البته این بینش محصول یک محیط اجتماعی پویا است. خواندن این کتاب ما را به ضعف بینش اجتماعی در کشور خودمان بیش از پیش واقف می‌کند. سراسر کتاب از مطالب و تحلیل‌های خواندنی و جالب است ولی چون می‌خواهم به همین مقدار بسنده کنم، آشنایی با جزییات کتاب را به عهده خواننده باید گذاشت که زمان لازم را برای خواندن آن در اولین فرصت خود فراهم کند. توصیه بنده به همه کسانی که می‌خواهند با بینش جامعه‌شناسی و نگاه به جامعه آشنا شوند این است که ابتدا این کتاب را مطالعه کنند. البته پس از آشنایی مختصر با جامعه‌شناسی.
