جُنگ چراغ
از مجموعۀ آرشیو مجازی نشریات گهگاهی
پرتو نوری‌علا
سیما کوبان را نخستین بار در منزل منیر و بهرام بیضایی دیدم. تابستان سال ۱۳۶۰، زنی بلند قد و سبزه رو، با موی کوتاه مشکی و تارهای سفیدی که جلو سرش را جو گندمی کرده بود. صورتی بدون آرایش، دماغ عمل کرده و لب‌هایی نازک که با لبخندی محو، کمی کج به نظر میرسید. چند جلد “چراغ” به دستِ راست و سیگاری در لای انگشتان دست چپ. مرا به او معرفی کردند. شنیده بودم که مطالب چراغ اول را خودش به تنهایی جمع و منتشر کرده بود و گویا مطلبی دربارۀ صادق هدایت، در آن شماره، به مذاق خیلی‌ها خوش نیآمده بود. حالا آمده بود تا از مدعیان ادب و هنر، مطلب جمع کند برای چراغ دوم.از آن به بعد به منزل ما هم آمد. رفتار بسیار بی‌تکلف، ساده و صمیمی و لبخندی که همیشه به لب داشت، از او زن مطبوعی می‌ساخت. می‌دانستم که استاد معماری دانشکده هنرهای زیباست که با بسته شدن دانشگاه، تحت عنوان انقلاب [ضد] فرهنگی، مثل سایر استادان، از کار بیکار شده است. وقتی فهمید من هم نیمه وقت در همان دانشکده، فلسفه درس می‌دادم، و حالا بیکار، تدریس خصوصی می‌کنم، خواست که مطلبی برای چراغ دوم به او بدهم. من هم به مناسبت سالگرد درگذشت فروغ فرخزاد، مقاله‌ای نوشتم که در چراغ ۲ منتشر شد.مدتی از این آشنائی نگذشته بود که برای به راه انداختن یک انتشارات همراه با کتابفروشی، به من پیشنهاد همکاری داد. گفت که با منیر بیضایی هم صحبت کرده و او موافقت کرده است. من هم با خوشحالی پذیرفتم. قرار شد هریک از ما سه نفر ۲ هزار تومان سرمایه بگذاریم.
در سال ۱۳۶۱، با شش هزار تومان سرمایه، کار را شروع کردیم. سیما آپارتمانی در طبقه سوم ساختمانی مسکونی، در خیابان بزرگمهر تهران را دیده و پسندیده بود. یک روز از من خواست با هم برویم و من هم نظر بدهم. آپارتمان نسبتاً بزرگی بود با اتاق‌های آفتاب‌رو، و فضای روشن و گرم، و من متحیر که او چگونه می‌خواهد بساط انتشاراتی و کتابفروشی را این جا دایر کند. خیلی زود قرارداد اجاره آپارتمان را بست، دو روز بعد رنگرز آورد و درها و دیوارها را سفید مات کرد. بعد قفسه‌های فلزی برای جای کتاب‌ها را سفارش داد. نام انتشارات دماوند و لوگوی آن را نیز سیما خودش انتخاب کرده بود؛ با تأیید ما کاغذهای سررسیدِ خرید و فروش کتاب، مشخص شده به نام و لوگوی دماوند نیز، سفارش داده شد.
قفسه بندی دیوارهای عریض آپارتمان خیلی زود به پایان رسید، دیوارهای خالی با تابلوهای نقاشی یا خطاطی مزین شدند. قفسه‌ای را هم برای نوارهای موسیقی کلاسیک یا فولک معین کرد. میز و صندلی برای متصدی دفتر و فروش کتاب و صندلی برای مراجعین در اطراف میز گذاشته شد، و گلدان‌های گل و گیاهان سبز به این مکان جلوه خاصی بخشید. یکی از اتاق‌های کوچک کناری را محل مخزن کتاب‌ها کرد و در دیگری هم میز و صندلی گذاشت برای مواقعی که یکی از ما بخواهد بدون دردسر بخواند و بنویسد. اتاقک کنار دستشویی را هم آبدارخانه کرد. قهوه و چای و شیرینی همیشه به راه بود. پشتکار سیما در برآوردن هدف‌هایش شگفت‌آور و تحسین برانگیز بود.
قرار شد من و منیر، یک روز در میان به کتابفروشی برویم، خودش هر روز آنجا بود و تا دیروقت همانجا می‌ماند و کار می‌کرد. اغلب اوقات بهرام بیضایی هم به دفتر می‌آمد و کارهای شخصی‌اش را در همان اتاق کار انجام میداد. سیما برخی روزها برای خرید کتاب، به کتاب‌فروشیهای بزرگ می‌رفت و سیگار گوشۀ لب، با یک بغل کتاب، از همه رقم، بازمی‌گشت. کتاب‌های تاریخی، هنری، ادبی، سیاسی… و البته دست چین شده؛ آثار قدیمی و جدید که هریک به نحوی، استبداد و سرکوب و تبعیض را در حکومت‌های توتالیتر فاش و نفی می‌کرد. سیما به هر طریق می‌خواست ماهیت سلطه‌گری و سرکوب رژیم اسلامی و نتایجش را از طریق همین کتاب‌ها آشکار کند.
سیما خصوصیات جالبی داشت. گاهی چیزی از من چیزی می‌پرسید و من سعی می‌کردم بهترین پاسخ را بدهم، اما کم کم متوجه شدم او از من چیزی نپرسیده بلکه فقط با صدای بلند فکر کرده است! گرچه گاهی بر سر برخی مسائل با بهرام بیضائی و منیر و من، مشورت می‌کرد اما در غایت خودش بود که برای همه چیز تصمیم می‌گرفت و آن را انجام میداد.
کم کم اسم انتشارات و کتابفروشی دماوند معروف شد؛ هر روز عده‌ای مُراجع داشتیم. درِ آپارتمان را همیشه می‌بستیم و روسری‌ها را برمی‌داشتیم. طرح مراجعه کنندگان را از پشتِ شیشۀ مات و نقش در نقش میانۀ در آپارتمان، تشخیص می‌دادیم. اگر مرد غریبه‌ای پشت در بود، روسری‌ها را سر می‌کردیم. روسری سیما اغلب پارچههای نخی بلند و رنگی بود که کج و کوله به سر و شانه‌اش می‌کشید.
انتشارات و کتابفروشی دماوند یک پاتوق دیدنی و دلپذیر شده بود؛ رفت و آمدِ دوست و آشنا، دانش پژوهان، نویسندگان، اهل هنر و علاقه‌مندان کتاب و نقاشی و خطاطی، و موسیقی آنجا را به یک محل روشنفکرانه تبدیل کرده بودند. در سه سالی که در انتشارات و کتابفروشی دماوند کار کردم، مرتب خواندم و نوشتم و لذت بردم.
دکتر کوبان، منیر بیضائی و من، به عنوان اولین زنان ناشر و کتابفروش ایرانی توانستیم این انتشارات را به مدت سه سال و اندی سرپا نگه داریم. اما از همان آغاز کار، مسئولان و سانسورچیان رژیم اسلامی، با توجه به محتویات جنگ چراغ که در آن زمان، تنها چهار شماره منتشر شد، همچنین انتشار کتاب‌هایی از نویسندگان و مترجمین برجسته معاصر، کم و بیش با انتشارات دماوند مشکل داشتند. مرتب سیما کوبان را به بهانه‌های مختلف به وزارت ارشاد احضار میکردند. او خونسرد و راحت به دیدارشان می‌رفت. البته برای رفتن به وزارت ارشاد مجبور بود چادر سر کند. آن وقت واقعاً دیدنی می‌شد. یک چادر سیاهِ رنگ و رفته که وصلۀ ناجوری پشتش داشت و از شدت کوتاهی به سختی تا مچ پاها میرسید را کج و کوله سر می‌کرد. یک سمت چادر نزدیک کمرش بود و سمت دیگرش زمین را جارو می‌کرد. و در بازگشت، گفتگوهایش را با ممیزان وزارت ارشاد، با طنزی دلچسب و با خنده های مقطع، برایمان بازگو می‌کرد.
سیما سیزده چهارده سالی از من بزرگتر بود، اما خیلی زود ارتباط کاریِ ما به دوستی بدل شد. اغلب از زمین و زمان حرف می‌زد اما کم کم حس کردم در پس پشت حرف‌های عادی، مایل است از احساساتش نیز حرف بزند. احساساتی که ناخواسته به عشقی عمیق رسیده بود. او عاشق بود. با همه رک گویی و صراحت لهجه‌اش از این که از عشق حرف بزند، راحت نبود، انگار خجالت می‌کشید. بالاخره بهش گفتم می دانم که عاشق است، اما نمی‌توانم حدس بزنم معشوق کیست. مثل یک دختر جوان، شرمگین و سرخ شد، خندید و با احتیاط نام او را برد. برایم باور کردنی نبود. حیف که هیچ کدامشان اکنون نیستند. اما یاد و اندیشۀ نویسندۀ با ارزش، تاریخدان بی‌نظیر ما دکتر فریدون آدمیت، و پشتکار و عشق و علاقۀ سیما کوبان به هنر و فرهنگ ایران، ماندگار و قابل ستایش است.
سیما اغلب به دیدار دکتر آدمیت می‌رفت، بهانۀ خوبی هم داشت. کتاب‌های “مقالات تاریخی” و “اندیشه‌های طالبوف تبریزی” از دکتر آدمیت را ما منتشر کردیم. از من می‌خواست نوشته‌ها را قبل از چاپ با هم مقابله کنیم. با چه اشتیاقی از او حرف می‌زد. کار غلط‌گیریِ یک ساعته ما اغلب با حرف‌های عشق افلاطونی سیما، به سه ساعت می‌کشید. و بعد برای گرفتن تأیید نمونه‌ها به دیدار دکتر آدمیت می‌شتافت. تا کتاب را به دست چاپ بسپرد، و توزیعشان کند، زمین و زمان را به هم می‌آورد. این عشق، سیما را سرشار از انرژی و شادمانی می‌کرد.
در ایامی که از من مطلبی می‌خواست، اجازه نمی‌داد به فروش کتاب یا امور داخلی انتشارات، کاری داشته باشم. مرا راهی همان اتاق کار می‌کرد. چای و خرما برایم می‌آورد و می‌گفت از جایت تکان نخور، همین جا بنشین و مقاله‌ات را تمام کن. من در همان ایام نقد “جبه خانه گلشیری” و “نقش زن در فیلم‌های کیمیایی” و بعدتر “نقد و خلاصه رمان کلیدر” را نوشتم. “جبه خانۀ هوشنگ گلشیری” را در جنگ چراغ، چاپ و منتشر کرد، و به عمد مسبب غوغاهای پس از انتشار آن شد.
با تمام علاقه‌ای که به ادامه کار در انتشارات دماوند و بودن کنار دوستانم داشتم، به دلایلی، ناگزیر به ترک ایران شدم. پس از خروجم از ایران بود که به همت و لطف سیما دو نقد مفصل دیگر به همت انتشارات آگاه منتشر شد. دستش درد نکند، یادش همیشه نزدم گرامی است. اگر همت او نبود، این دو نقد مفصل که برایشان بسیار زحمت کشیده بودم هرگز به صورت کتاب (هرچند کوچک) منتشر نمی‌شد. کتابی که بارها تجدید چاپ شد.
بعد از مدت کوتاهی مطلع شدم که مأموران دولتی با توجه به حساسیتهای روزافزون وزارت ارشاد به محتوای کتاب‌های منتشر شدۀ ما، و سازشناپذیری سیما کوبان، در پیِ چاپ سوم کتاب «نقد و تحلیل جبارّیت»، نوشتۀ مانس اشپربر، به ترجمهٔ دکتر کریم قصیم، به همراه پاسداران، به انتشارات دماوند یورش آوردند، اکثر کتاب‌های موجود در کتابفروشی را توقیف و درِ کتابفروشی و انتشارات دماوند را پلمپ کردند.
دکتر سیما کوبان دستگیر و زندانی شد و مورد بازجویی قرار گرفت. بعد از مدت کوتاهی که ایشان با حکم “ممنوع الانتشار”، و با قید ضمانت از زندان آزاد شد، وزارت ارشاد تعطیل این انتشارات را به دلیل «کمبود کاغذ» اعلام کرد.
بعد شنیدم منیر بیضایی و خانواده اش به سوئیس آمدند و خانم کوبان با همکاری نادر درفشه و دیگر دوستان شرکت طرح و نقش گلیم «بی‌بی باف» را در محل انتشارات دماوند دایر کرد. پس از آن به ترتیب با شرکت‌های تبلیغاتی سیته و کارپی در زمینه بازاریابی همکاری داشت. در این بین مدتی نیز دانش تصویریاش را در اختیار سازمان زیباسازی شهر تهران، که وابسته به شهرداری تهران است، قرار داد.
سیما کوبان در دهه ۱۳۷۰ راهی فرانسه شد و تا چند ماه قبل از زمان فوت در شهر استرازبورگ ساکن بود. در این شهر او به فعالیت‌های خود همچون تدریس در دانشگاه استرازبورگ، تدریس زبان فارسی و آموزش مینیاتور و گلیم بافی به فرانسویان علاقه‌مند به هنرهای سنتی ایران، برگزاری نمایشگاه‌های مختلف در مورد فرهنگ ایران با همکاری انجمن ایرانیان مقیم استرازبورگ، و تحقیقات فرهنگی در نقاشی و ادب ایران ادامه داد.
در سال ۱۳۷۸ به دلیل سکته مغزی فلج و خانه نشین شد، ولی دست از فعالیت‌های خود برنداشت. در ابتدای سال ۱۳۹۱ به علت سرطان ریه نهفته، خانم کوبان بستری شد و جهت مداوا، به پاریس منتقل گردید. و در تاریخ ۱۵ خرداد ماه سال ۱۳۹۱ در شهر پاریس و در پی بیماری سرطان ریه درگذشت. یاد این بانوی فرهیخته، استاد هنرمند و کوشای ایرانی، و همچنین دوست عزیز گرامیام، همیشه زنده و پابرجاست.
کتاب‌های منتشر شده در انتشارات دماوند:
چهار جلد کتاب “چراغ” (جلد پنجم توقیف شد). به تازگی از نویسنده گرامی آقای امیر عزتی شنیدم که بعداً جلد پنجم را نیز اهل کتاب، توانستند در ایران منتشر کنند.
نمایشنامه و فیلمنامه: “آینه‌های روبرو“، “فتحنامهٔ کلات“، “خاطرات هنرپیشهٔ نقش دوم” “نُدبه” و “اِشغال“، از بهرام بیضایی
“خروج اضطراری“، از اینیاتسیو سیلونه
“مقالات تاریخی” و “اندیشه‌های طالبوف تبریزی“، از دکتر فریدون آدمیت
“مردی که همه‌چیز، همه‌چیز، همه‌چیز داشت” از میگل آنخل آستوریاس، ترجمهٔ لیلی گلستان
“عطا و لقای نیما” از مهدی اخوان ثالث
“سرود اعتراض” از پابلو نرودا، ترجمه احمد کریمی حکاک
“کلاه کلمنتیس” از میلان کوندرا، ترجمهٔ احمد میرعلایی
“نقد و تحلیل جباریت” از مانس اشپربر، ترجمهٔ کریم قصیم
عکس از این نوشته ناصر زراعتی در باره سیما کوبان که در آن می گوید: «پس از سالِ شصت و آن سرکوب‌ها، من و سه تن از دوستانم آن دارالترجمه را راه انداختیم [ به اسمِ «مرکزِ فرهنگیِ پَچواک»] و او «نشرِ دماوند» را با آن کتابفروشی در طبقۀ دومِ ساختمانی در خیابانِ بزرگمهر (یکی از فرعی‌هایِ بینِ خیابان‌هایِ انقلاب و تختِ‌جمشید) تأسیس کرد. خاطرم هست خانم‌ها پرتو نوری‌علاء و مُنیر رامین‌فر هم با او بودند و از نخستین کتاب‌فروشی‌هایی بود که فضایی فرهنگی/ روشنفکری داشت که مانندِ آن را یکی در دَروس، خانم لیلی گلستان و یکی دیگر را مرحومِ کریم امامی و همسرش خانم گلی امامی در مقصودبکِ شمیرانات راه انداختند… سیما کوبان که مِدرسِ دانشگاه بود، با تخته شدنِ در دانشگاه‌ها، بر اثرِ آن «انقلابِ فرهنگیِ» آقایان، بیکار شده بود و کارِ نشر را با چاپِ کتاب‌هایی از مهدی اخوان ثالث و فریدون آدمیّت و… آغاز کرد.»
مجموعه چراغ را که به همت باشگاه ادبیات آماده شده از این لینک‌ها دریافت کنید:
https://yadi.sk/i/NxM92Ci53QZ5Mw چراغ ۱
https://yadi.sk/i/dH5EuO_X3QZ5Nr چراغ ۲
https://yadi.sk/i/SvZ6qp3Z3QZ5Ph چراغ ۳
https://yadi.sk/i/QYUi-aMi3QZ5QU چراغ ۴
https://yadi.sk/i/e0Vpol_b3QZ5RB چراغ ۵
