زهرا ملوکی
سالانه درباره‌ی فروغ کتاب‌های زیادی تولید می‌شود اما بخش عمده‌ای از آن‌ها تکرار مکررات است به شیوه‌ی گردآوری آثار پیشینیان. حجم عمده‌ی بسیاری از این کتاب‌ها را شعرهای خود فروغ تشکیل می‌دهند و در برخی از آن‌ها دل‌نوشته‌ها و مقالات غیرپژوهشی فرصت کتاب‌شدن پیدا کرده‌اند. به جز این‌ها جلد کتاب‌هایی که درباره‌ی فروغ منتشر شده‌اند، عمده تمرکزشان استفاده از عکس‌های فروغ، ضمن رعایت مسئله‌ی حجاب بوده که این خود در نازیبایی و شبیه شدن‌شان به همدیگر مزید بر علت شده است. برخی از کتاب‌ها عناوینی دقیقاً یکسان دارند و این را باید در کنار این موضوع گذاشت که مخاطب نام اکثر این کتاب‌ها را به علت شباهت‌هایشان به‌هم از یاد می‌برد…
به غیر از پنج دفتر شعری که از خود فروغ به‌جا مانده (۱۳۳۱ – اسیر، ۱۳۳۵ – دیوار، ۱۳۳۶ – عصیان، ۱۳۴۱ – تولدی دیگر، ۱۳۴۲ – ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، و البته کتاب نامه‌هایش به اسم اولین‌تپش‌های عاشقانه‌ی قلبم که بعد از مرگش به کوشش پسرش، کامیار شاپور در سال ۱۳۸۱ درآمد، درباره‌ی فروغ هم زیاد نوشته‌اند. زندگی و شعر فروغ هر دو دستمایه‌ی ده‌ها عنوان کتاب و مقاله شده که هرچقدر لیست‌شان کنیم باز هم تعدادی از قلم می‌افتند. تلاش این نوشته نوعی تمام‌شماری است در این حوزه‌ی گسترده با این احتمال که مجموعه آثاری را هم درباره‌ی فروغ و شعرش مورد غفلت قرار داده است.
شاید یکی از بهترین کتاب‌هایی که در سال‌های اخیر درباره‌ی فروغ به چاپ رسیده، زنی تنهای مایکل هیلمن باشد. هیلمن استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تگزاس و رئیس موسسه‌ی پرسپولیس (مرکز غیرآکادمیک آموزش زبان فارسی) در آستین است. او در این کتاب زندگی فروغ را دستمایه‌ی نزدیک شدن به آثار او قرار داده و شعر فروغ را از طریق جزئیات زندگی‌نامه‌ی او، روابطش و البته تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دوره‌ی زندگی فروغ درک می‌کند. به جز اینکه کتاب‌نامه‌ی انتهایی اثر هیلمن از پروپیمان‌ترین کتاب‌نامه‌هاست، خود او برای نوشتن این اثر مصاحبه‌ها و نامه‌نگاری‌های دست اولی با افراد زیادی از جمله، غلامحسن ساعدی، ابراهیم گلستان، نادر نادرپور، شاهرخ مسکوب، گلی ترقی و… انجام داده. از نظر هیلمن، شعر فروغ، شعری اتوبیوگرافیک است و به همین دلیل برای فهم آن هیچ‌چیز به اندازه‌ی زندگی خود شاعر مهم نیست.
- فروغ فرخزاد، جادوی جاودانگی (نامه‌ها، مصاحبه‌ها، مقالات، داستانواره‌ها و خاطرات فروغ) به کوشش بهروز جلالی پندری، انتشارات مروارید، چاپ اول: ۱۳۹۴٫
بسیاری از کتاب‌هایی که حول زندگی و شعر فروغ منتشر شده‌اند، نوشته‌های دست اولی ندارند. نمونه‌اش همین کتاب حاضر که آقای جلالی پندری بخش اعظمش را به گردآوری یادداشت‌ها و مقالات پراکنده اختصاص داده است. از حق اگر نگذریم، البته این کتاب از جمله کتاب‌هایی است که درمورد فروغ به یک گردآوری کامل و دقیق دست زده، گردآورنده مطالب کتاب را با ترتیب درستی چیده و با انتشار این کتاب برای پژوهشگران و دوست‌داران شعر و زندگی فروغ امکان دسترسی خوب و همه‌جانبه‌ای را به نثر و شیوه‌ی کلام فروغ و نیز نظرات دیگرانِ صاحب نظر درباره‌ی او، فراهم کرده است. بهروز جلالی در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته از کپی‌کاری‌های دیگرانی که از این مجموعه‌ی گردآمده بدون ذکر منبع استفاده‌هایی کرده‌اند شکایت کرده و مدعی شده که کتاب‌های بسیاری از این‌دست چاپ شده‌اند در حالی‌که به بسیاری از منابع موجود در این اثر دسترسی نداشته‌اند، از جمله بخش خاطرات فروغ در سفر اروپا.
فروغ فرخزاد چهارمین شاعری است که حقوقی در پژوهش‌های دنباله‌دارش با عنوان شعر زمان ما به سراغ او رفته. کتاب به طور عمده سه بخش دارد: فصل اول که در ۵۸ صفحه مختصات ادبی شعر فروغ را برای مخاطب می‌گشاید، (این بخش، مهم‌ترین فصل کتاب است)، بخش دوم که به موفق‌ترین اشعار شاعر مربوط است، شامل ۲۴۰ صفحه از کتاب؛ و فصل آخر که خود شامل دو مقاله است که هرکدام خودشان یک «درآمد» و یک «متن» دارند. مقالاتی به نسبت پیچیده‌تر از توضیحات ابتدایی کتاب. حقوقی در مقدمه‌ی کتابش نوشته است که مجموعه‌ی شعر زمان ما را به قصد نشان‌دادن حرکت شاعران معروف، از آغاز گمنامی تا زمان اشتهار، و چگونگی دستیابی آنان به زبان شعری خاص خودشان نوشته و این کتاب‌ها را برای دانشجویان و شاعران جوان، تولید کرده است. واقعیت اما این است که مخاطب عمومی ادبیات که هنوز در ابتدای راه است کم‌تر می‌تواند از این کتاب به عنوان یک نقطه‌ی شروع برای شناخت شعر فروغ استفاده‌ای بکند. هرچند در ارزشمندی این اثر برای متخصصان جدی‌تر این عرصه شکی نیست.
اگر جادوی جاودانگی بهروز جلالی را کتابی تماماً گردآوری شده بدانیم، اثر م. آزاد را باید یک درجه نسبت به آن کتابی تألیفی‌تر در نظر گرفت. مقدمه‌ی آزاد بر این کتاب پر و پیمان است و در اثرش، مقالاتی از خودش هم وجود دارد، هرچند بخش اعظم کتاب نگاه به نظرگاه دیگران است درباره‌ی فروغ. از ویژگی‌های مثبت این کتاب، این است که درباره‌ی تمامی دفترهای شاعر تحلیلی ارائه کرده و درمورد آثار سینمایی فروغ هم مقالاتی را گردآورده است. م. آزاد از نزدیک‌ترین شخصیت‌ها به فروغ در زمان زنده بودنش، بوده و اثرش هم از این نظر جزئیات قابل اعتنایی دارد.
به نسبت کتاب حقوقی، نگاهی به فروغ دکتر شمیسا برای مخاطب تازه‌کار قابل استفاده‌تر است. عمده تلاش سیروس شمیسا در این کتاب معطوف شده به تحلیل سطربه‌سطر چند شعر مهم از فروغ، بررسی سمبل‌ها و مضامین عمده‌ی شعر او، لغات پرکاربرد شاعر، وزن در شعر فروغ و سپس مقایسه‌ای میان او و سهراب سپهری. در این کتاب از نامه‌ها و نقل‌قول‌های خود فروغ هم استفاده شده است. آن‌چه این کتاب را برای اهالی ادبیات قابل استفاده و شیرین می‌کند، متن معلمانه‌ی دکتر شمیسا است که مخاطب را با خودش قدم به قدم جلو می‌برد.
- صاحب شناسنامه ۶۷۸ (تأملی در شعر و اندیشه فروغ)، محمد قراگوزلو، نشر نگاه، چاپ اول: ۱۳۹۸٫
صاحب شناسنامه ۶۷۸، از آن کتاب‌های جنجالی است. به نظر می‌رسد قراگوزلو خواسته در این کتاب به سراغ شعر و اندیشه‌ی فروغ برود اما با لنزی سوسیالیستی. از این دریچه است که او فروغ را شاعری چریک می‌داند که خودش سه دفتر نخست خودش را بی‌رحمانه‌تر از هرکسی نقد کرده. قراگوزلو در این کتاب منتقد سرسخت تعریف‌های مبالغه‌آمیز عده‌ای از جمله کدکنی درباره‌ی فروغ است در عین اینکه خودش کمابیش تصویری اسطوره‌ای و مبارز از فروغ ترسیم می‌کند، نقش مثبت ابراهیم گلستان را در زندگی فروغ انکار کرده و فروغ را به عنوان مبارزی علیه خرده‌بورژوازی شاهنشاهی معرفی می‌کند. نثر کتاب چندان ساده نیست و اگرچه با محتوای آن چندان موافق نیستم اما از خوبی‌های کتاب این است که نویسنده به‌جای تکرار گردآوری صرف نظرات دیگران درباره‌ی فروغ، با مقالات گذشتگان در این کتاب به شکلی انتقادی گفتگو کرده است.
- از گمشدگی تا رهایی، محمود نیکبخت، نشر گمان، چاپ اول: ۱۳۹۶٫
این کتاب در واقع گسترش یافته‌ی مقاله‌ی «نقبی به سوی نور» است که نیکبخت قبلاً در جُنگ اصفهان به چاپ رسانده بود. نویسنده در این اثر شعرهای فروغ را به سه دوره‌ی گمشدگی، خودیافتگی (آگاهی) و رهایی تقسیم می‌کند. سه دفتر اول فروغ از نظر نیکبخت مربوط به همان دوره‌ی گمشدگی شاعر است. او بهترین شعرهایش را در دوره‌ی آگاهی نوشته که درون‌مایه‌ی اکثرشان زوال است. زوالی که هم از درون فروغ نشأت می‌گیرد و هم شاعر آن را در جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند می‌بیند. بهترین بخش این کتاب از نظر بسیاری، تحلیل شعر بلند «ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد» است که نیکبخت در آن از معنی شعر فراتر رفته و واقعاً به تحلیل می‌رسد. «سالشمار زندگی فروغ» و گلچینی از «بهترین اشعار فروغ» بخش‌های دیگر این کتابند.
حرف و حدیث این کتاب را احتمالاً با نامه‌های عاشقانه‌ی فروغ به گلستان شنیده‌ایم که برای اولین بار در این کتاب به چاپ رسیدند. در مجموع یک چهارم این کتاب را نامه‌های فروغ تشکیل داده‌اند. کتابی که نویسنده‌اش برای نوشتن آن سال‌ها وقت صرف کرده و با آن ما را وارد خصوصی‌ترین جنبه‌های زندگی فروغ می‌کند.
- پنج آبتنی و مقالات دیگر درباره فروغ فرخزاد، سایه اقتصادی‌نیا، نشر مروارید، چاپ اول: ۱۳۹۷٫
کتابی شامل چند مقاله‌ی کوتاه درباره‌ی شخصیت و سپس شعر فروغ. عمده مقالات کتاب به قصد نوعی اسطوره‌زدایی از شخصیت فروغ نوشته شده‌اند و تنها در مقاله‌ی طولانی‌تر آخر است که نویسنده به سراغ چند صحنه‌ی آبتنی در ادبیات فارسی رفته است؛ از آبتنی شیرین در خسرو و شیرین نظامی، تا آبتنی مارال در کلیدر و صحنه‌هایی از آبتنی در اشعار فریدون توللی، منوچهر آتشی و احمد شاملو. او در نهایت اشتراکات و افتراقات این صحنه‌ها را با شعر آبتنی فروغ مقایسه کرده و به تحلیلی نو رسیده است.
- اضطراب در اشعار فروغ فرخزاد و غاده السمّان، پروین پناهی، انتشارات مطالعات زنان و روشنگران، چاپ اول: ۱۳۸۴٫
بعد از فصلهایی با عنوان «کلیات پژوهش»، «مبانی نظری»، «زندگی نامه فروغ فرخزاد و غاده السمّان» نویسنده تلاش کرده تا افکار و اندیشه‌های فروغ و غاده السمّان را با محوریت اضطراب در آثارشان بررسی کند. شیوه‌ی پناهی در این کتاب نقد تطبیقی است با این هدف که نشان دهد دو شاعر در زندگی‌شان با نوعی اضطراب و پریشانی درگیر بوده‌اند. اضطرابی ناشی از شرایط نامساعد زندگی و برخورد جامعه‌ی مردسالار با آن‌ها.
- شناخت‌نامه‌ی فروغ فرخزاد، شهناز مرادی کوچکی، نشر قطره، چاپ دوم: ۱۳۸۴٫
مجموعه‌ای از نقدها، گفتگوها، داستان‌های کوتاه، خاطرات، نامه‌ها، نقاشی‌ها، طراحی‌ها، دست خط‌ها و عکس‌ها به علاوه‌ی اشعاری که در سوگ فروغ نوشته شده‌اند. در کتاب کارنامه‌ی سینمایی فروغ هم تا حدی بررسی شده و گزارشی از مرگش هم در انتها آمده است.
- بررسی جامعه‌شناختی اشعار فروغ فرخزاد (مصاحبه)، مصاحبه کننده دکتر لیلا شعبانی، مصاحبه شونده: دکتر حسین ابوالحسن تنهایی، نشر بهمن برنا، چاپ اول: ۱۳۹۲٫
لیلا شعبانی به خاطر علاقه‌ی شخصی‌اش به فروغ و تجربه‌ی خوبی که از استادش دکتر تنهایی سر کلاس داشته، با ایشان گفتگویی ترتیب داده درباره‌ی فروغ و نتیجه را به شکل کتاب منتشر کرده است. دکتر تنهایی در این کتاب «تنها صداست که می‌ماند» را مانیفست فروغ معرفی کرده و او را علاوه بر شاعری اگزیستانسیالیست، به عنوان یک کنش‌گر اجتماعی و یک روشنفکر واقعی معرفی می‌کند. تنهایی در این کتاب به گفته‌های محمد حقوقی وام‌دار است و کتاب او را مهم‌ترین پژوهش انجام شده بر روی شعر فروغ می‌داند.
- خانه‌ی دور (ناگفته‌هایی از زندگی فروغ فرخزاد در گفت‌وگو با کامیار شاپور، پوران…)، عسل همتی، نشر شمشاد، چاپ اول: ۱۳۹۷٫
محوریت این کتاب هم مثل کتاب لیلا شعبانی مصاحبه است اما این‌بار گفتگوها با نزدیکان فروغ انجام شده‌اند. مؤلف کتاب، هدفش را از تولید این اثر ترسیم کردن هرچه بهتر فضای خانه و زندگی فروغ توصیف کرده برای کسانی که قصد دارند درباره‌ی او فیلم یا تئاتری بسازند. در این راستا مهم‌ترین گفتگوهای کتاب با کامیار شاپور و پوران فرخزاد انجام شده‌اند. شمسی فضل‌الهی، عبدالکریم پرتو و عبدالرفیع حقیقت هم در گفتگوهای کتاب حضور دارند.
- پرواز را به خاطر بسپار
تا جایی که من جستجو کردم، با این عنوان سه جلد کتاب با سه مؤلف متفاوت درباره‌ی فروغ داریم. یک موردش را نشر سخن در سال ۱۳۹۴ چاپ کرده، به اهتمام فریبا یوسفی ممقانی. باز هم مجموعه‌ای از گردآوری‌ها شامل نقدهای پیشین، نامه‌ها و البته شعرهای فروغ.
مشابه همین کار را در سال ۱۳۸۴ محمدمهدی نمازی با نشر مهر برنا انجام داده است.
و اما کتاب دیگر از نشر ورجاورند است در سال ۱۳۸۱، به اهتمام زهره نیلی. در این اثر هم شاهد گزیده‌ای از شعرهای فروغ هستیم به علاوه‌ی شرح مختصری از زندگی و هنر فروغ و بررسی‌های کوتاهی از تمامی دفترهای شعرش. نیلی در مجموع در این کتاب درباره‌ی سابقه‌ی شعر زنانه، موقعیت ممتاز فروغ در این زمینه، زبان، وزن و طنز و عرفان در شعر فروغ نوشته است.
- کسی که مثل هیچ‌کس نیست
با این عنوان هم در سال‌های اخیر سه کتاب متفاوت منتشر شده است. مشهورترین‌شان کتاب پوران فرخزاد است از نشر کاروان که چاپ چهارمش در سال ۱۳۸۳ منتشر شده، مجموعه‌ای از گفتگوها درباره‌ی فروغ.
کتاب دیگر را نشر نیماژ در سال ۱۳۹۳ منتشر کرده به اهتمام سیداحمد حسینی که حجم عمده‌اش را (بیش از ۳۰۰ صفحه از کتابی ۳۸۷ صفحه‌ای) شعرهای خود فروغ تشکیل داده، ۵۰ صفحه‌ی اول هم گردآوری شناخت‌نامه و مصاحبه‌ی گرگین با فروغ است و چند یادداشت دیگر.
کتاب سوم هم‌نام با این دو کتاب را داود عمرانی با نشر روح (۱۳۸۴) منتشر کرده. این کتاب برداشتی است از شعر «کسی که مثل هیچ‌کس نیست». نویسنده بر این باور است که فروغ این شعر را درباره‌ی امام زمان (عج) و مسلک ایشان سروده است.
- دیدار و گپ‌وگفتی با فروغ فرخزاد، رضا کاظمی، نشر مهر نوروز، چاپ اول: ۱۳۹۵
همان‌طور که از عنوان کتاب پیداست، نویسنده در این کتاب تلاش کرده گفتگویی خیالی میان خودش و شعر و متن‌های به‌جامانده از او ترتیب بدهد. کیفیت اثر اما بیشتر شبیه به دل‌نوشته‌های ادبی از آب درآمده و روی‌هم رفته نمی‌شود برای آن استفاده‌ای به جز سرگرم شدن خواننده با متن در نظر گرفت.
ترانه‌ی مرغ اسیر رمانی نوشته شده بر اساس زندگی فروغ است. رمانی عامه‌پسند و نه چندان دارای کیفیت مناسب ادبی که عمده محبوبیتش را از شخصیت و زندگی جالب فروغ کسب می‌کند. لحن شعاری و زبان غیرداستانی اثر، از معایب کتاب است.
- آیه‌های آه، ناصر صفاریان، انتشارات فرهنگ نشر نو، چاپ اول: ۱۳۹۵٫
این کتاب در واقع متن گفتگوهایی است که ناصر صفاریان برای ساخت سه‌گانه‌ی مستندش (جام جان، اوج موج، سرد سبز) درباره‌ی فروغ با دیگران انجام داده. در این گفتگوها به جز اعضای خانواده‌ی فروغ، آیدین آغداشلو، احمدرضا احمدی، هوشنگ گلشیری، محمدعلی سپانلو، کاوه گلستان و بسیاری از افراد دیگر حضور دارند که درباره‌ی شعر و زندگی فروغ صحبت می‌کنند.
عباس بهارلو در این کتاب که به نوعی یک مقاله‌ی بلند است، علاوه بر تحلیل خانه سیاه است به شرح آشنایی فروغ با سینما و فعالیت هنری‌اش به عنوان تدوینگر و کارگردان در سازمان فیلم گلستان می‌پردازد. کتاب حاضر همچنین مجموعه‌ای از عکس‌های فروغ را به همراه سالشمار زندگی او به مخاطب عرضه کرده که تمرکز اصلی‌اش بر سینماست.
- فروغ، نقطه‌ی تلاقی شعر و سینما، ژینوس نازک‌کار، نشر قطره، چاپ اول: ۱۳۹۳٫
نویسنده در این کتاب، پس از مروری بر زندگی شخصی فروغ، مطالبی را درباره‌ی نحوه‌ی ساخت فیلم خانه سیاه است، ارائه کرده و میان افکار و اشعار و فیلم او مشابهت‌هایی را برمی‌شمرد. بخش دیگر کتاب تحلیل سکانس به سکانس خانه سیاه است و کشف نمادهای به کار رفته در آن است. همچنین در فصل دیگری از کتاب، نویسنده وجوه مشترک فیلم فروغ را با بوف کور هدایت بررسی کرده است.
در این نوشته، کتاب‌هایی را نام برده‌ام که بی‌شک هم‌سنگ هم نیستند، کنار هم دیدن‌شان اما این فرصت را به ما می‌دهد که ارزش خوب‌ها را در کنار ناخوب‌ها بهتر بفهمیم. همان‌طور که از این بررسی مختصر برمی‌آید سالانه درباره‌ی فروغ کتاب‌های زیادی تولید می‌شود (جدای از دیوان فروغ و دفترهای شعرش که به صورت جداگانه چاپ می‌شوند) اما بخش عمده‌ای از آن‌ها تکرار مکررات است به شیوه‌ی گردآوری آثار پیشینیان. حجم عمده‌ی بسیاری از این کتاب‌ها را شعرهای خود فروغ تشکیل می‌دهند و در برخی از آن‌ها دل‌نوشته‌ها و مقالات غیرپژوهشی فرصت کتاب‌شدن پیدا کرده‌اند.
به جز این‌ها جلد کتاب‌هایی که درباره‌ی فروغ منتشر شده‌اند، عمده تمرکزشان استفاده از عکس‌های فروغ، ضمن رعایت مسئله‌ی حجاب بوده که این خود در نازیبایی و شبیه شدن‌شان به همدیگر مزید بر علت شده است. همان‌طور که در متن هم آمد برخی از کتاب‌ها عناوینی دقیقاً یکسان دارند و این را باید در کنار این موضوع گذاشت که مخاطب نام اکثر این کتاب‌ها را به علت شباهت‌هایشان به‌هم از یاد می‌برد.
