روزبه یقینی
حکومت تک نفره
حسن فرهنگی
لندن: نشر دریا، زمستان ۲۰۲۱
قیمت: ۷ دلار (از اینجا خرید کنید)
روانشناسی سیاسی رشته نوظهوری است که به رابطه سیاست و روانشناسی می پردازد و کمتر کتابی را می توان یافت که سیاست ایران را از منظر روانشناسی تحلیل کرده باشد و تحلیل کاربردی روانشناسی در حوزه سیاست ایران تقریبا هیچ است و کتاب «حکومت تک نفره» را می توان سرآغاز این نوع تحلیل ها دانست. حسن فرهنگی که با رمان های خود مشهور است و چند جایزه ادبی مانند مهرگان در کارنامه ادبی خود دارد با چاپ کتاب «قصه گویان روان درمانگر» در نشر افراز و «بازخوانی خشونت پذیری زنان ایرانی» در نشر تیسا به توزیع آثار خود در حوزه روانشناسی پرداخت. کتاب بازخوانی خشونت پذیری زنان ایرانی با استقبال خوب جامعه دانشگاهی مواجه شد و پس از آن او به توزیع سومین اثر خود در حوزه روانشناسی یعنی کتاب «حکومت تک نفره» پرداخت که به تحلیل روانشناختی دلایل گسست رابطه ملت و حاکمیت پرداخته است.
یادم می‌آید، هنگامی که جوانی بیست‌ساله و سرحال و پر شورو‌شر بودم. احساس می‌کردم، به حقیقت کائنات و ریشه‌های جهان هستی دست یافته‌ام و دریافته‌ام که میلیونها سلول در درون من، در یک پروژه از پیش تعیین شده، بدون اختیار من، مرا به سوی نجات جهان پیش می‌برند. و از آنجا که که حقیقت کائنات و ریشه‌های جهان هستی در دستانِ من قرار گرفته بود، طبعا مالکیت حقیقت، در یک جبر تاریخی و جهان اثیری ششدانگ بنام من ثبت شده بود. به همین دلیل، منی که حقیقت جهان هستی را در اختیار داشتم، برای خود رسالتی قائل بودم: “تغییرجهان”. برای همین تصمیم داشتم جهانیان را با خود همراه کنم و جهان را در جهت خیرِ انسانها تغییر بدهم. به همین علت برای بیست سال دائما مردم را برای تغییر جهان دعوت می‌کردم. اما هنگامی که بیست سال گذشت و شدم چهل ساله. و پای در دوران چلچلگی گذاشتم، مشاهده کردم خودم دچار هزاران تغییر مادی و معنوی شده‌ام. موهایم بسیار کم پشت شده و باورم‌هایم دچار دگرگونی‌های معنادار. اما جهان به همان شکل ثابت و بی‌تغییر باقی مانده است. درست شبیه جهانی که من در بیست‌سالگی تجربه کرده بودم. زمین هنوز به دور خورشید می‌گردید. و خورشید ثابت بود. و جهان هنوز درگیر جنگ‌های خانمانسوز و بی‌حاصل بود. تازه فهمیدم، این جهان چون درخت است و ما بر او چون میوه‌های خام. میوه‌های خامی که، بر اثر خامی، بر شاخه‌های باورهای بزرگ خود، به سختی چسبیده‌اند. و کوچکترین شکی در باورهای خود ندارند. و تنها راه نجات جهان و مردمانش را در باورهای جزمی خود می‌بینند. این چسبندگی بر باورها، بر اثر خامی باعث می‌شود، تا با مالکیت بر حقیقت، انسان هر روز از حقیقت و رستگاری واقعی دورتر‌و دورتر بشود.
حسن فرهنگی در کتاب «حکومت تک نفره» با تحلیل روانشناختی نشان می دهد که متاسفانه اغلب در بیست‌سالگی خود، جا می‌مانیم و دائما با تکرار باورهای خود همچنان در پی تغییر جهان می‌باشیم. اما اقلیت اندکی در چهل‌سالگی پخته می‌شوند، و با پختگی خود به جهان پیرامون خود، به اندازه وسع خود معنا می‌بخشند. و در پی تغییر جهان هم نمی‌روند. شیرین و لب‌گزان می‌شوند و شاخه‌ها را سست می‌گیرند و شیرینی را به جهان هدیه می‌کنند. می‌فهمند، سخت‌گیری و تعصب و پافشاری بر باورهای کهنه، خامی است. تا جنینی کار خون‌آشامی است.
بنا به گفته حسن فرهنگی انسانِ خام، انسانی که ذهنش با «والد» و پیش‌فرض‌های ذهنی آلوده شده است، به سختی می‌تواند خود را از شاخه‌های سخت‌گیری و تعصب جدا سازد. برای همین بر تکرار مکررات کهنه دائما و متناوبا پافشاری می‌کند. و هیچ طرح نوین و یا حداقل متفاوتی در ذهن او شکل نمی‌گیرد. به همین علت، تغییر خودِ خویشتن، مقدم بر تغییر اجتماع، تغییر کشور و تغییر جهان است. و این تغییر حاصل نمی‌شود، مگر آنکه انسان مسلح به تاریخ، فلسفه و علم بشود.
حسن فرهنگی با تکیه بر آموزه های روانشناسی راه های تغییر را به صورت کاربردی ارائه می دهد. هرچند که سیاستمداران می توانند بیشترین بهره را از این کتاب ببرند اما افراد عادی نیز با شناخت «حالت های مختلف من» نسبت به رفتار روزانه خود آگاه می‌شوند و قدرت تصحیح رفتار خود را پیدا می کنند. مولوی در دیوان شمس، در یک رباعی میفرماید: «تا درد نیابی تو به درمان نرسی». گویی حسن فرهنگی هنگامی که دست به قلم شده برای نوشتنِ کتابِ “حکومت تک‌نفره” نظر به شعر زیبای مولانا داشته است. تا در نخستین گام درد را بیابد سپس درمان را. روشی که معمولا در میانِ اندیشمندان ما معمول نیست. و اغلب در پی یافتن درمان هستند. بدون آنکه درد را بشناسند.
کتاب او با جزئیات و مستندات فراوان از تاریخ معاصر و با تحلیلی رونشناختی به علل تولید و بازتولیدِ استبدادگرایی در ایران پرداخته است. کتاب با بررسی دقیق در ریشه‌های تاریخیِ استبداد در ایران، به آنچه که در تاریخ معاصر گذشته پرداخته است. “حکومت تک‌نفره” کتابی عمیق با مضمونی نوین و تازه است و حقایقی را روشن کرده است که قبلا به آن پرداخته نشده. و یا اگر هم پرداخته شده، پراکنده و در مقالات مجزا به آنها اشاراتی رفته است. حسن‌فرهنگی با نگاهی جامع به رفتارِ گروهها، احزاب و شخصیت‌های سیاسی تاریخ معاصر، تحلیلی روانشناختی از تاثیرات رفتار آنها بر ماندگاری استبداد بدست داده است.
نویسنده در این کتاب، با بهره جستن از نظریه تحلیل تراکنشی رفتار متقابل، نظریه‌ای که اریک برن روان‌پزشک کانادایی طراحی و بسط داده به معضل استبداد پرداخته است. نظریه‌ای که راه‌های تازه‌ای را در زمینه روان درمانی ابداع کرده است. رفتار متقابل نظریه‌ای در روانشناسی اجتماعی است که، به تاثیر والدِ شخصیت انسانی بر انسان و تصمیم‌گیری‌های فردی و اجتماعی انسانها می‌پردازد. فرهنگی در این کتاب تلاش دارد برای یک پرسش اساسی پاسخی بیابد: «آیا پروسه دموکراسی و تغییر و اصلاح جامعه ایرانی بدون اصلاح روانشناخت ایرانیان، که به شدت تحت تاثیر والد پدرسالار است، ممکن است؟»
نویسنده با مقدمه‌ای کوتاه، علت نگارش کتاب و ادله خود را برای نگارش آن توضیح داده است. فرهنگی در پیشگفتار کتاب به بررسی رابطه متقابل حکومت و ملت پرداخته. و هموار کردن مسیر پیشرفت، ترقی، رفاه و آسایش هر جامعه‌ای را منوط به آگاهی از این رابطه دانسته است. و هرگونه همدلی بین حکومت و ملت را باعث رشدوشکوفایی کشورها دانسته، و هرگونه اختلاف و سوگیری میان این دو را باعث اصطکاک فرسایشی و خستگی و ناامیدی ایشان ارزیابی کرده که در صورت تداوم نهایتا به گسست حکومت از ملت خواهد انجامید. فرهنگی در این کتاب سعی دارد رفتار متقابل حکومت و ملت را در مقابل چشمان ما قرار بدهد تا نقاط فساد و ضعف را بهتر ببینیم؛ تا علت اصلی و دورانساز ادامه استبداد را در ایران دقیق‌تر مشاهده کنیم. کتاب تاثیر رفتار والد بر حکومت و ملت را نقطه عزیمت خود برای تحلیل بازتولید استبداد قرار داده است.
“حکومت تک‌نفره” در چهار فصل نوشته‌شده: ۱-دهه اول انقلاب: با عنوان اصلی گذر از رژیم پیشین و ماه‌عسل انقلاب؛ ۲-دهه دوم انقلاب: با عنوان اصلی “گسست دولت ملت”؛ ۳-دهه سوم انقلاب: دوره کمون و آغاز انتقاد از حاکمیت؛ ۴-دهه چهارم انقلاب: گسست بین حاکمیت و ملت.
در پایان کتاب منابع به زبان انگلیسی و فارسی آورده شده. منابعی که می‌توانند نیازهای خواننده و محقق را برآورده کنند. کتاب در نوع خود کتاب تازه‌ای است. شاید اولین تحقیقات دامنه‌داری باشد که در موردِ تولید و بازتولید استبداد در ایران انجام شده است. کتاب تاثیرگذاری روانشناخت فردی و اجتماعی ایرانیان را در روندِ چرخه معیوب دیکتاتوری بخوبی توضیح داده. متاسفانه این کتاب مجوز چاپ در داخل ایران را ندارد و در صورت چاپ می‌تواند جایگاهی درخور در میان تحقیقات آکادمیک و خوانندگان این نوع کتابها بیابد. امیدوارم روانشناسان و محققان تاریخ معاصر واکنشی درخور نسبت به کتاب و نویسنده‌اش نشان بدهند. حسن فرهنگی با تلاش و تحقیق فراوان سعی کرده از یک زاویه نو به معضل استبداد تاریخی در ایران بپردازد: از زاویه روانشناسی. که در نوع خود کاملا اصیل و ابتکاری است.
