محسن معینی
ویراستار دستور سخن
دستور سخن برای نخستین بار در ایران منتشر شد. کتاب دستور سخن یکی از نخستین کتاب‌های دستور زبان فارسی است که میرزا حبیب اصفهانی از روی یکی از دستور زبان‌های آلمانی آن را برای فارسی زبانان مقیم ترکیه تألیف کرده است.
میرزا حبیب اصفهانی، مترجم حاجی بابای اصفهانی و ژیل بلاس، سالیان دراز در استانبول معلم زبان و ادبیات فارسی بوده و چون دور از وطن می‌زیسته و در کشور غیر فارسی زبان به سر می‌برده احتیاج زبان فارسی را به تدوین قواعد، خوب احساس کرده است. میرزا حبیب دارای ذوقی سرشار بوده، زبان فارسی و ترکی و عربی و برخی زبان های اروپایی را هم خوب می دانسته و از آنها در تدوین قواعد فارسی استفاده کرده است. او برای نخستین بار واژۀ “دستور” را برای کتاب خود برگزید و پس از او این عنوان برای این قبیل آثار رواج یافت.
این کتاب در نوشتن کتاب‌های دستور زبان پس از خود بسیار مؤثر بوده و الگوی برخی از مؤلفان در تألیف دستور زبان فارسی قرار گرفته است؛ هرچند اصل کتاب امروزه اهمیت تاریخی پیدا کرده و بیشتر برای تحقیق در تاریخ دستور زبان فارسی به کار می‌آید.
در سال‌های اخیر دستور زبان‌های بسیار پیشرفته و مطابق با پیشرفت زبانشناسی فارسی نوشته شده است، اما هنوز کتاب میرزا حبیب اصفهانی واجد مطالبی خواندنی برای دوستداران دستور و زبان فارسی است. علاوه براین در بخش‌های پایانی کتاب مطالبی آمده که در دستور زبان‌های امروزی از آنها خبری نیست و برای علاقه مندان هریک از آن موضوعات مفید خواهد بود. بدین جهت نگارنده تلاش کرد تا بخش‌های پایانی کتاب را به ترتیب الفبای فارسی تنظیم کند، تا پیدا کردن تعابیر و امثال آسان شود و امثال و تعابیر عربی را هم به زبان فارسی ترجمه کند.
———————————-
*با اندک ویرایش. دستور سخن را نشر چشمه منتشر می کند (اینجا را ببینید). دستور سخن نخستین بار در سال ۱۲۸۹ قمری منتشر شد که برابر است با ۱۲۵۱ شمسی و ۱۸۷۳ میلادی.
