تاج نوشته جاحظ، ترجمه حبیب نوبخت
کتاب تاج را ابو عثمان عُمر ابن بحر جاحظ در حدود سده دوم، همزمان با روزگاری نوشته است که دانش ایرانیان در دنیایی سر بر آورده بود که از ویرانی و کشتار مابعد حمله های عرب بیرون می آمد. تاج به گمان حبیب نوبخت مترجم آن ترکیبی است از «تاج» انوشروان نوشته روزبه و «مختارات» تاریخی خود جاحظ.
جاحظ اثرش را به زبان عربی نوشته است. متن جاحظ در سده اخیر نخست در قاهره به چاپ رسیده و در پی آن در ایران به قلم استاد زنده یاد، حبیب الله نوبخت، به پارسی گردانیده شده است. نوبخت، تاج را در سال ۱۳۰۸ ترجمه کرده اما در سال ۱۳۳۲ منتشر شده است.
تاج کتابی است که از حیث محتوا در میان کتاب های پارسی نظیر ندارد. چون در آداب حکومتگری ساسانیان است و اگر کتاب هایی در پارسی داریم که به آداب و سنن حکومتی پرداخته، تاج از آن روی کتاب یگانه ای است که جزئیاتی از دربار ساسانی و آداب و روش های حکومتی و نیز رفتار روزمره شاهنشاهان ایرانی را ثبت کرده است. تاج به عبارتی تاریخی اجتماعی دربار ساسانی و آینه فرهنگ حکومتی ایران باستان است. اگر ایرانیان به سلسله های باستانی خود می نازند این نازش بر مسایلی چون پیروزی های جنگی و رفتارهای شایسته با ملت های مغلوب است. یا بر یادمان های سترگی که مانند مجموعه پارسه (تخت جمشید) از روزگاران باستان بر جا مانده است.
اما ایرانی اگر بخواهد درست به پیشینه خود ببالد و بنازد او را بایسته است که کتاب تاج را بخواند و نسخه ای از آن را کنار دست خود داشته باشد. زیرا آگاهی از نکته های ریز و درشت رفتار روزانه پادشاهان باستانی این مملکت با مردم خود یا با فرستادگان دیگر ملت ها و مملکت ها و نیز آگاهی از آن چه در درون دربارها می گذشته، از مسایل انسانی و حتی آداب تربیت جانداران، و صدها نکته کوچک و بزرگ از این قبیل باعث می شود که خواننده خود را تحت تاثیر آن سنت های رفتاری باشکوه بیابد.
در مروری بر تاج این فصول و مباحث را می یابیم:
آداب بار یافتن (بار یافتن اعضای هر طبقه)
آداب دیدار دو پادشاه
آداب خوراک پادشاه و خوراک دیگران در حضور پادشاه (جالب توجه است که خوراک در سر میز صرف می شده است)
آداب هم نشینی با پادشاهان ( این بخش ۵۷ زیر مجموعه دارد، نظیر آداب نشستن، برخاستن، رعایت فاصله از پادشاه، سخن گفتن، می گساری، رامشگری، آداب فرزندان پادشاه و . . . در این بخش مطالبی هم به شکایت از پادشاه اختصاص دارد. تدوین این مطالب نشان رواج مناسباتی بر پایه داد و دوری دربارها از ستم بر مردم است )
جاحظ در هر بخش ضمن نقل آداب و سنن دربارها مثال هایی از وقایع تاریخی را هم آورده که آن سنت ها را بر ذهن بنشاند. مترجم کتاب در پانوشت های مفیدی که به آن افزوده خاطره هایی از دوره همنشینی خود با رضا شاه را هم نوشته است. این خاطره ها هم کمک‌کار کسانی است که در تاریخ رضاشاه یا احوال او پژوهش می کنند.
حبیب نوبخت، زاده ۱۲۷۲ در شیراز و درگذشته ۱۳۵۲ تهران است. او در دوره رضا شاه با فرهنگ باستانگرایی رضاشاهی همراه شد و تا دوره محمد رضا شاه از پشتیبانان آن فرهنگ حکومتی و بلکه خوش مردی از فرهنگ سازان بود. نوبخت افزون بر کارهای سیاسی چون تاسیس حزب کبود، منادمت رضاشاه، و نمایندگی مجلس شورای ملی در چندین دوره، مردی فرهنگی بود و آثاری از خود بر جا گذاشته که یکی همین ترجمه اوست از تاج جاحظ.
نوبخت در این ترجمه نقشی بیش از مترجم دارد و نشان می دهد که مرد کم نظیری از واژه شناسان است و لغوی خبره و زبردستی است. در پیوست همین کتاب دو رساله هم منتشر کرده است. یکی را از زبان آلمانی ترجمه کرده که عنوان آن «سفیران محمد» پیامبر اسلام است. دومی رساله ای از خود اوست در توضیح لغت “افسر”. این رساله سند محکم دانش لغوی نوبخت است.
نوبخت کتاب مفصلی در تاریخ ایران از روزگار باستان تا به دوره پهلوی دارد که به پیروی از شاه نامه فردوسی و بر همان وزن سروده و آن را شاهنشاه نامه نام گذاشته است. در دهه گذشته که کار چاپ و نشر در ایران به قهقرای امروز نرسیده بود کوشش هایی شد تا این کتاب تاریخی دوباره یک جا چاپ و منتشر شود. اما آن کوشش ها به نتیجه نرسید و مرد والایی که آن کوشش ها از او بر می آمد بدرود حیات گفت.
شاه نامه نوبخت مخصوصا برای مطالعه جنبش های اجتماعی در تاریخ ایران مرجع مهمی است. کتاب دیگر نوبخت دیوان قرآن است که نگاه متمایز او به تاریخ اسلام و کتاب آسمانی مسلمانان را بازتابانده است.
————————
*گرچه انتساب کتاب التاج به جاحظ شهرت دارد اما در مقاله مفصل جاحظ در دایره المعارف بزرگ اسلامی در این انتساب تردید شده است. برای تفصیل دلایل مدخل جاحظ را ببینید. ترجمه نوبخت از تاج را می توانید از اینجا دریافت کنید.
