جامعه مدنی نوشته کاظم علمداری چگونه کتابی است؟

مهدی جامی

جامعه مدنی؛ گفتارها، زمینه ها و تجربه ها
نوشته کاظم علمداری
واشنگتن: آموزشکده توانا، ۲۰۱۵

کتاب جامعه مدنی؛ گفتارها، زمینه ها و تجربه ها نوشته دکتر کاظم علمداری روز گذشته به صورت آنلاین رونمایی شد. مولف محترم و من یک ساعتی در باره کتاب صحبت کردیم. در این کتاب من نقش ویراستار داشته ام. نکاتی که در مجلس رونمایی گفتم و یک دو نکته که نگفتم را در اینجا می آورم و خوانندگان راهک می توانند نسخه کامل و رایگان کتاب را در پایان این یادداشت پیدا کنند.

مشخصه ها و محاسن کتاب آقای دکتر علمداری متعدد است. در مقام ویراستار می توانم به چند نکته از آنها شاره کنم:

1. این کتابی است دانشگاهی که برای مخاطب عام نوشته شده است: یعنی روش کار در آن کاملا منضبط به ضوابط آکادمیا ست اما مخاطب دانشگاهی نیست. بنابرین زبان و بیان آن دشوار و نخبه گرا نیست. گرچه مخاطب به هر حال باید به موضوع جامعه مدنی علاقه مند باشد و تا حدودی از ادبیات این بحث و مباحث علوم اجتماعی اطلاع داشته باشد یا دست کم علاقه کافی داشته باشد تا بتواند کتاب را بخوبی بخواند و از آن بیاموزد و با آن گفتگو کند.
2. کتابی است بسیار پر مطلب. می توانم بگویم سرنخ اهم مباحث و مسائل مربوط به جامعه مدنی در این کتاب داده شده است. برخی مباحث تفصیل یافته و برخی گذرا طرح شده. کمتر کتابی به فارسی سیر تحول مباحث مربوط به جامعه مدنی را با این حوصله توضیح داده است. بنابرین شما می توانید انتظار داشته باشید که هم دید تاریخی پیدا کنید و هم با مهمترین نکته های طرح شده در طول تاریخ تحول این مفهوم آشنا شوید.
3. مولف محترم کوشیده همه جانبه نگر باشد و بنابرین کمتر کتابی است در باره موضوع جامعه مدنی که آن را از قلم انداخته باشد. از این جهت مرجعی است برای شناخت متون اساسی جامعه مدنی. برای دانشجویان علوم اجتماعی سرنخ های خوبی می دهد که تفصیل مباحث را کجا و در چه منابعی می توانند پیدا کنند.
4. کتابی است که نوشته شدن آن به فارسی در خارج از کشور یک اتفاق تازه و کم نظیر است. معمولا این دست کتابها به انگلیسی نوشته می شود و از حمایت دانشگاه و موسسات بزرگ برخوردار است. می توان گفت این اولین کتاب با موضوع جامعه مدنی و با روش آکادمیک است که با حمایت موسسه ای غیر از دانشگاه نوشته شده است.
5. و کتابی است که یک موسسه آموزشی غیرانتفاعی برای نوشته شدن آن سرمایه گذاری کرده و به صورت رایگان منتشر کرده است. یعنی هم کار یک دانشگاه را کرده است و هم دانش گران به دست آمده را رایگان در اختیار عموم گذاشته است.

درباره ویرایش کتاب هم باید بگویم هم آموزشکده توانا خیلی بردباری به خرج داده است و هم نویسنده محترم خیلی همکاری کرده اند و با روی باز از کار ویرایش استقبال کرده اند و این هم از محاسن دیگر این کار است.

در عین حال باید اعتراف کرد که این کتاب تقریبا با سرعت فراهم شده است! ویرایش نقش سرعت گیر داشته ولی باز هم شاید به دلیل اینکه تجربه اول ناشر و نویسنده در چنین پروژه و تولیدی بوده، که پروژه نسبتا بزرگی است، نقش شتاب در تولید را می شود دید. یعنی تصور اولیه بر این بوده که این کتاب را می توان ظرف چند ماه تهیه کرد و حجم اولیه هم برای تدوین آن شاید کمتر از یک صد صفحه بوده اما در عمل کتابی شده است که باید دست کم یک سالی برای تولید آن وقت گذاشت. این که با همه سرعت ضروری در تولید مولف محترم توانسته اند موضوعات مهم را پوشش بدهند و به مسائل ویرایش هم توجه کنند باز از محاسن این کار است.

یک نکته آخر هم که ممکن است برای برخی مخاطبان سوال باشد نقش ویراستار است. می شود گفت که ما دو نوع ویرایش داریم یکی همان ویرایش معمول است که به ویرایش فنی و صوری و نشانه گذاری ها و تازگی نیم‌فاصله‌ها می پردازد و ارجاعات را یکدست می کند. یکی هم ویرایش در ساختار کتاب و تامل در انسجام آن و ربط مباحث با هم و قوت استدلال ها و از این دست. در این نوع ویرایش متن بارها بین ویراستار و مولف رفت و آمد می کند تا هر دو بر سر متن نهایی به توافق برسند. حاصل کار قاعدتا باید از ساختار محکم تر و انسجام درونی بیشتری برخوردار باشد و همزمان زبان فارسی سرراست تری داشته باشد و ترجمه ها بوی ترجمه ندهد و تمام ارجاعات تا جایی که ممکن است چک شود و درست و روشن باشد. این کار طبعا به ارتقای محتوا و زبان و منطق متن توجه دارد تا زیباسازی صورت آن. کار ویرایش من در این اثر ارزشمند از نوع دوم بوده است.

در باره محتوا البته نهایتا مولف تعیین کننده است و نه ویراستار. ویراستار در چارچوب محتوای مورد علاقه مولف می تواند حرکت کند. کار من همه جا در خدمت کتاب ایشان بوده است طبعا تا بهترین صورت بندی آن نظرات ارائه شود.

اما اگر نظر خود را بخواهم مختصر بگویم این است که آقای دکتر علمداری معمولا در این کتاب گزارشگر تحولات و نظریه ها هستند و کمتر قضاوت و داوری کرده اند. این از یک بابت خوب است که داوری به خواننده واگذار می شود و از یک طرف می تواند محل نقد باشد. چرا که نهایتا در میان انبوه نظرها و بحث ها که چه بسا با هم ناسازگار باشند ما کمتر می توانیم نظر ترجیحی مولف را دریابیم. به نظر من در کتابهایی که به انگلیسی نوشته می شود این روش می تواند مطلوب تر باشد. اما در نوشته های فارسی مناسب تر است که نویسنده ضمن گردش در باغ نظرها نهایتا انتخاب خود را بیان کند و از آن دفاع کند. علت اش بسادگی این است که بنیه مطالعاتی و سنت بحث و نقد در این زمینه در ایران چندان قوی و قدیم نیست. بنابرین اگر از زبان کسی که در این موضوع غور کرده بشنویم که کدام دیدگاهها و نظرها را بیشتر پسندیده ارزش عملی و عملیاتی بیشتری دارد.

در عین حال من به مولف محترم حق می دهم که با فاصله به مساله جامعه مدنی در ایران پرداخته باشند. زیرا داوری دقیق نیازمند پشتوانه مطالعات دیگران است. یعنی اگر مسائل جامعه مدنی از جنبه های مختلف تحقیق شده باشد و دهها پژوهشگر نتیجه کارهای خود را در هر مساله ای ارائه کرده باشند با خیال راحت تری می توان در باره مساله حکم داد یا دیدگاهی را انتخاب کرد. اما وقتی دهها مساله تحقیق نشده وجود دارد یا تحقیقاتی که شده پراکنده است و سنت علمی قوی به وجود نیامده داوری کردن بسیار دشوار خواهد بود.

به همین دلیل است که کتاب آقای دکتر علمداری مثل کتابهای دیگر در این زمینه اصولا متکی به داده ها و مطالعات غربی است. چرا که این سنت بحث در غرب وجود دارد. اما خطری که هست این است که جامعه مدنی ایرانی را بخواهیم بر اساس الگوی جامعه مدنی در غرب حال فرانسه باشد یا بریتانیا یا آمریکا بسازیم. پس با دو خطر روبروییم. اول اینکه جامعه هدف یعنی ایران را آنقدر که دربایست است خوب نمی شناسیم چون تحقیق ها به اندازه لازم گسترده نبوده و از طرف دیگر با خواندن تاریخ تحولات و شکل گیری جامعه مدنی در غرب تصور کنیم همین صورت را می توان در ایران هم یافت یا ساخت. دشواری کار اجتماعی در ایران دقیقا همین جا ست: از یک سو کمبود اطلاعات و پژوهش را جبران کنیم و از سوی دیگر در برخورد با مدل های غربی استقلال نظری و علمی و تحقیقی خود را حفظ کنیم. برای خواننده ای که این احتیاط را داشته باشد کتاب جامعه مدنی؛ گفتارها، زمینه ها و تجربه ها کتابی مرجع خواهد بود.

کتاب را می توانید از این صفحه دریافت کنید.

فهرست فشرده مطالب:

 فصل ۱: نظریه های کلاسیک در شناخت جامعه مدنی
دو نیروی دگرگونی جامعه
زمینۀ نظری جامعه مدنی
نظریه جامعه مدنی گرامشی

فصل ۲: ویژگی های جامعه مدنی در دوره اخیر

جامعه مدنی چیست؟
اشکال مختلف جامعه مدنی
جامعه مدنی و نهادهای خیریه

فصل ۳: پیش نیازهای شکل گیری جامعه مدنی

ملت‌ و ملیت‌ گرایی‌ (ناسیونالیسم)
جامعه مدنی و حقوق شهروندی
شهروندی‌ و مساله‌ قومی‌ و ملی‌
گروه های قومی‌ و ملت‌

فصل ۴: حقوق بشر، حقوق طبیعی

جامعه مدنی و حقوق زنان
دولت سکولار، “سکولاریسم” و سکولاریزاسیون
جدایی دین و دولت

فصل ۵: جامعه مدنی و لیبرالیسم

فصل ۶: سرمایه اجتماعی

فصل ۷: جامعه مدنی در خاورمیانه

فصل ۸: جامعه مدنی درایران
چرا جامعه مدنی مدرن و مستقل در ایران شکل نگرفته است؟

فصل ۹: جامعه مدنی و دمکراسی
سه تجربه عربی
گذار به دمکراسی

فصل ۱۰: جامعه مدنی و قدرت

فصل ۱۱: جامعه مدنی و جنبش های اجتماعی

نظریه های جنبش اجتماعی جدید
پارادوکس سرکوب (Paradox of Reppresion)

فصل ۱۲: سخن پایانی