مختار کمیلی
میراث مکتوب
ابوالفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی (سدۀ ششم هجری)، کامل التعبیر (اثری جامع به زبان فارسی در خوابگزاری و تعبیر رویا)، تصحیح: مختار کمیلی، ۲ جلدی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۵۸ +۷ صفحه، شمارگان: ۵۰۰ نسخه، قطع: وزیری، بهای دوره با جلد شومیز: ۱۱۵۰۰۰۰ ریال – با جلد سخت ۱۳۵۰۰۰۰ ریال، ۱۳۹۴.
یکی از نامورترین نویسندگان سدۀ ششم هجری، حبیش بن ابراهیم تفلیسی است. سال تولد و درگذشت حبیش به روشنی مشخص نیست و آن چه در این باره گفته شده، حدس وگمان است. پژوهشگران سال‌های ۵۵۹، ۵۷۹، ۶۰۰ و ۶۲۵ را سال درگذشت حبیش دانسته‌اند. پس از آن که تفلیس، زادگاه حبیش، در سال۵۱۵ ق. دستخوش آشوب و شورش گردید، حبیش به بغداد رفت و به دستگاه شرف‌الدین علی بن طراد زینبی، وزیر عباسیان پیوست. وی در این شهر، فرهنگ دارویی خود را به پنج زبان فارسی، عربی، سریانی، رومی و یونانی نوشت.
حبیش برای همیشه در بغداد نماند و پس از مدتی راهی دیار روم شد که در آن روزگاران زبان و ادب فارسی در آن رواج داشت. وی در دیار روم به پادشاهان آن سرزمین تقرب جست و پاره‌ای از آثار خود را به نام آن‌ها نوشت؛ در آثار حبیش از دو پادشاه روم یادشده است: قلج ارسلان بن مسعود و پسرش قطب‌الدین ملکشاه. ظاهراً تفلیسی تا واپسین سال‌های عمرش در آسیای صغیر ماند و خاکسپاری وی در آنجا بوده است.
تفلیسی به گواهی آثارش در شمار دانشمندان پرکار و برجستۀ روزگار خود بوده است. وی در زمینه‌های گوناگون: پزشکی، نجوم، لغت، دین و خوابگزاری پژوهش و تفحّص داشته است.
کامل التعبیر در شمار پرآوازه‌ترین آثار حبیش است. تفلیسی پیش از این کتاب، آثاری تألیف کرده بوده است که کفایه الطب و صحّه الابدان و ثمارالمسائل در زمره آن آثارند. نام این سه اثر در کامل التعبیر هست اما نام اثر اخیر در کتاب‌شناسی‌های حبیش نیست و از آن تا امروز نشانی به دست نیامده است. موضوع این اثر یا بخشی از آن، چنانچه در کامل التعبیر آمده، وصف نفس و روح از قول فلاسفه و حکما بوده است.
موضوع کتاب کامل التعبیر، چنانکه از نامش برمی‌آید، خوابگزاری و رمزگشایی خوابدیده‌ها و رؤیاهاست. حبیش خود خوابگزار نیست و در این اثر، تعابیر خوابگزاران پیش از خود: ابن سیرین، ابراهیم کرمانی، جاحظ مغربی و… را گردآورده و به همین سبب آن را «کامل التعبیر» نام نهاده است. تاریخ نگارش کامل التعبیر که به پادشاه روم، قلج ارسلان بن مسعود تقدیم شده به طور دقیق دانسته نیست. پاره‌ای از پژوهشگران تاریخ نگارش این کتاب را سال‌های ۵۵۹ -۵۸۸ ق. (سال‌های سلطنت قلج ارسلان) دانسته‌اند امّا محمدامین ریاحی، تاریخ نگارش کامل التعبیر را به سال‌های ۵۵۱-۵۵۸ ق محدود کرده است با وجود این، می‌توان گفت که تالیف کتاب پس از سال ۵۶۶ ق بوده است چه در کامل التعبیر هنگام گزارش و تعبیر خواب شهرها، تعبیر دیدن شهر آق سرا نیز آمده است که به گفته مستوفی در نزهه القلوب، قلج ارسلان بن مسعود در سال یادشده، آن را بنا کرد.
کامل التعبیر در دو بخش کلّی سامان یافته است. بخش نخست که شانزده فصل دارد، به مسائل عمومی خواب و رؤیا مانند: چیستی خواب، گونه های خواب و رؤیا، آداب تعبیر و… اختصاص یافته است. در بخش دوم، نمادها یا خوابدیده‌ها به ترتیب حروف آغازی آن ها سامان یافته و از آن ها رمزگشایی شده است.
کامل التعبیر چون دیگر آثار تفلیسی به زبان ساده و بی پیرایه و به عبارت حبیش به زبان پارسی واضح نوشته شده است. واژه‌های متداول در سده‌های پنجم و ششم در این خوابنامه به فراوانی دیده می‌شود جمع بستن دوباره واژه‌های جمع عربی از ویژگی‌های زبانی این اثر است. کاربرد واژه‌های آذربایجانی و متداول در شمال غرب ایران بدین خوابنامه، تا حدودی رنگ بومی و اقلیمی بخشیده است و از این رو مطالعه و پژوهش در این اثر از جنبه زبانی حائز اهمیّت است.
کامل التعبیر مورد توجه خوابنامه‌نویسان پس از خود قرار گرفته است. اسماعیل بن نظام الملک ابرقوهی، در خوابنامه خود، تعبیر سلطانی، که تا امروز به حلیۀ چاپ آراسته نشده است، کامل التعبیر را نقد کرده است.
کامل التعبیر تا امروز بارها و بارها چاپ شده است اما همه این چاپ‌های بسیار پر از لغزش و کاستی است و با آنچه ریختۀ خامۀ تفلیسی است، بی گزاف، فرسنگ‌ها فاصله دارد؛ از این رو نگارنده آهنگ آن کرد که به تصحیح آن بپردازد.
در تصحیح حاضر، از پنج دست نویس که در سده هفتم و هشتم هجری کتابت شده اند، بهره برده‌ام. دست‌نویس متعلّق به کتابخانه چلبی عبدالله که در سال ۷۷۲ ق در شهر کوتاهیه ترکیه کتابت شده و میکروفیلم آن را زنده‌یاد مجتبی مینوی برای دانشگاه تهران تهیه کرده است، نسخه اساس متن حاضر است. این دست‌نویس که با نویسه «د» در پاورقی صفحات بدان اشاره می شود، با دو دست‌نویس دیگر به طور کامل، مقابله شده است؛ این دو دست‌نویس عبارتند از: دست‌نویس موزۀ ملّی ایران که به سال ۷۳۷ ق. کتابت شده و در پاورقیهای متن حاضر با نویسۀ «ص» بدان اشاره می‌شود و دیگری دست‌نویس اهدایی دکتر اصغر مهدوی به دانشگاه تهران که به سال ۸۰۰ ق. کتابت شده و در پاورقیهای متن حاضر، با نویسه «م» بدان اشاره می‌شود.
به جز این سه دست‌نویس، از دو دست‌نویس دیگر بهره برده‌ام که نقش نسخ کمکی را دارند؛ یکی دست‌نویس کتابخانه ملّی ترکیه به شماره ۵۴۷۸ که مجتبی مینوی میکروفیلمی از آن را برای کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران تهیه کرده است و در پاورقیهای متن حاضر با نویسۀ «ک» بدان اشاره می‌رود و دیگری دست‌نویس کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی به شماره ۱۱۷۳ که در پاورقیهای صفحات، نویسه «ع» آن را نشان می‌دهد. متأسفانه این دو نسخه ناقصند و برگ‌های بسیاری از آغاز و پایان آن‌ها افتاده است، بنابراین فاقد انجامه و تاریخ کتابت اند.
