«تاریخ تئاتر مشهد، از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی» نوشته علی نجف زاده، عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه بیرجند به بررسی تاریخ تئاتر به سبک جدید در شهر مشهد از اواسط دوره قاجار می‌پردازد.
کتاب «تاریخ تئاتر مشهد، از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی» نوشته علی نجف زاده در پنج بخش با نام‌های «تئاتر مشهد از انقلاب مشروطه تا شهریور ۱۳۲۰»، «تئاتر مشهد از شهریور ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۸»، «تماشاخانه‌های مشهد»، «گروه‌های تئاتر مشهد از ۱۳۲۸ تا ۱۳۴۸» و «گروه های تئاتر مشهد از ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۷» در سال ۱۳۹۳ از سوی انتشارات انصار منتشر و روانه بازار نشر شده است.
به گزارش ایبنا نویسنده در مقدمه این کتاب درباره تاریخچه تئاتر در مشهد می‌گوید: «تئاتر به سبک جدید در مشهد از اواسط دوره قاجار بر روی صحنه رفت. اگرچه مشهد نظیر تهران، تبریز و رشت از شهرهای پیشگام در تئاتر ایران نیست ولی پس از عمومی شدن تئاتر نقش مهمی در تکامل و تعالی آن ایفا کرد و در دهه چهل و پنجاه به یکی از کانون‌های مهم تئاتر تبدیل شد که در جشنواره‌های ملی موفقیت‌های قابل‌توجهی کسب نمود و چهره‌های بسیاری را تحویل سینمای ایران داد.»
او ادامه می‌دهد: «پس از انقلاب مشروطه شرایط برای اجرای تئاتر در کنار نمایش‌های مذهبی و سنتی نظیر رو حوضی نیز فراهم شد و حضور اتباع روسی در مشهد نقش مهمی در شکل‌گیری تئاتر نوین داشت. به‌ویژه مهاجران قفقازی با تشکیل هیئت نقش فعالی در اجرا و گسترش آن ایفا کردند. پس از سقوط قاجاریه و همزمان با روی کار آمدن حکومت پهلوی، شرایط سیاسی در اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی برای ایرانی‌های مهاجر تغییر کرد و بسیاری از آن‌ها مجبور به بازگشت به ایران و مشهد شدند. اگرچه در دوره رضاشاه زمینه اجرای تئاتر خیلی مساعد نبود ولی این نسل از مهاجران و فرزندانشان نقش مهمی در تئاتر مشهد پس از شهریور ۱۳۲۰ ه.ش ایفا کردند.»
بخش نخست این کتاب بانام «تئاتر مشهد از انقلاب مشروطه تا شهریور ۱۳۲۰» تئاتر مشهد در دوره قاجار و رضاشاه را بررسی می‌کند. این بخش شامل چند فصل با عناوینی چون: «هیئت هوسکاران قفقازی در مشهد»، «گروه قمرلینسکی در مشهد»، «جایگاه حاجی بکوف در تئاتر مشهد»، «هیئت نمایش خورشید»، «جایگاه تالار اعتبارالسلطنه در تئاتر مشهد»، «سالن ارکان حرب و تئاتر نظامی‌ها» و «تئاتر مشهد در زمان کلنل پسیان» در دوره قاجار و «نقش خانواده اژدری در تئاتر مشهد»، «کمال الوزاره و اولین تئاتر برای زنان مشهد»، «سید علی آذری و اولین تئاتر عمومی برای زنان»،«عماد عصار از آشفته تا نمایشنامه‌نویسی»، «سالن تئاتر شیر و خورشید سرخ مشهد»، «تماشاخانه نادری»، «سالن هتل پارس»، «سالن‌های دبیرستانی»، «کلوپ شوروی»، «نقش خانواده آذرخشی در تئاتر مشهد»، «ملک‌الشعرای بهار و نمایشنامه تربیت نااهل» و «سه چهره قدیمی تئاتر از مشهد» است.
مهم‌ترین موضوع این بخش «وضعیت پژوهش‌های تاریخی در مشهد» است که نویسنده می‌گوید: «پژوهشگران و نویسندگانی که تاکنون تاریخ تئاتر مشهد را نوشته‌اند، تجربه تاریخ‌نگاری علمی نداشته و فنون تاریخ‌نویسی و ابزارهای آن را به‌خوبی اجرا نکرده‌اند به همین جهت کمتر توانسته‌اند از منابع موجود اطلاع حاصل نموده و آن را در راستا و مرتبط با تاریخ تحولات اجتماعی مشهد تحلیل کنند. نتیجه این نقصان نادیده گرفتن حداقل نیم‌قرن از تاریخ تئاتر مشهد بوده است، زیرا ضعف در پژوهش باعث مبدأ قرار دادن حوادث دوران نزدیک به نویسنده به‌عنوان قدیمی‌ترین زمان برای شروع فعالیت تئاتری بوده است.»
در ادامه نویسنده به یکی از نمایش‌های اجراشده هنرمندان قفقازی در مشهد اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از نمایش‌هایی که توسط قفقازی‌ها در مشهد اجرا شد تئاتر “اوالماسون بوالسون” یعنی “او نباشد این باشد” نوشته عزیز بیک حاجینسکی بود که روز یک‌شنبه ۲ جمادی‌الاول ۱۳۳۴ ه.ش به همت عده‌ای از جوانان قفقازی به نمایش گذاشته شد و قرار بود عواید این تئاتر پس از وضع مخارج به “صندوق جمعیت خیرین قفقازیان مشهد” تحویل داده شود.»
بخش دوم کتاب به بررسی «تئاتر مشهد در دوره اشغال پس از شهریور ۱۳۲۰»، «تئاتر احزاب و انجمن‌های خیریه پس از شهریور ۱۳۲۰» و «تئاتری دبیرستانی و فرهنگی» می‌پردازد. مهم‌ترین قسمت این بخش کتاب معرفی اولین تئاتر انجمن هنرمندان آماتور مشهد است. به گفته نویسنده، «زن لال» اولین تئاتری بود که توسط این انجمن از طرف کانون مبارزه با بیماری سل به وسیله چند تن از آقایان دکترها و محترمین در سالن دبیرستان فردوسی اجرا شد. بازیگران این نمایش با مهارت خاصی توجه حضار را جلب کردند به‌طوری‌که روزنامه راستی نوشت: ما پیشرفت این کانون را در مشهد که یکی از کانون‌های مرض خانمان‌سوز سل است، خواستاریم.
بخش سوم کتاب با عنوان «تاریخ تئاتر مشهد، از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی» به معرفی و تاریخچه تماشاخانه‌های مشهد می‌پردازد. نویسنده این تماشاخانه‌ها را به چهار بخش «تماشاخانه ملی»، «تئاتر هنرمندان»، «سینما تئاتر ایران» و «تئاتر گلشن» تقسیم می‌کند. او درباره تأسیس و انحلال سینما تئاتر ایران می‌گوید: سینما ایران که سال‌ها قبل از این به نام‌های مایاک و دیده‌بان معروف بود، دارای سن و وسایل صحنه نسبتاً مجهزی بود و در زمان اشغال خراسان توسط روس‌ها اغلب به‌طور پراکنده توسط هنرمندان خارجی فعالیت‌هایی در آن به چشم می‌خورد. در طول سال‌های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۴ ه. ش نیز هنرمندان سیار شوروی مرتب برای نیروهای مقیم مشهد و گاهی به‌منظور استفاده عموم برنامه‌هایی اجرا می‌کردند.
در ادامه این بخش نویسنده به معرفی نمایشنامه «دلدادگان حرم» نوشته رضا کمال شهرزاد می‌پردازد که برای همیشه در تاریخ تئاتر و ادبیات ایران دارای مقام شامخی بوده به‌طوری‌که نویسنده آن را می‌توان اولین نمایشنامه‌نویسی به شمار آورد که باعث افزایش این قسمت از ادبیات بر سایر رشته‌های ادبی زبان فارسی شده است.
نجف زاده، نویسنده این کتاب می‌گوید: این نمایش برای اولین بار در تاریخ تئاتر مشهد تقریباً مطابق با واقع در سینما تئاتر ایران بر روی صحنه آمد. می‌توان ادعا کرد در محیط مشهد این نمایشنامه به بهترین وجهی که ممکن بود، به صحنه رفت. دکورهای این نمایش نیز بسیار جالب و خوب بود.
در بخش چهارم کتاب نویسنده به تاریخچه تأسیس رادیو در مشهد اشاره می‌کند و می‌گوید: رادیو مشهد فعالیت خود را در دی ۱۳۲۸ ه.ش آغاز کرد و رادیو لشکر نیز چند ماه قبل از آن در مهر ۱۳۲۸ ه. آغاز شده بود. از همان ماه‌های اول شروع فعالیت رادیو، تئاتر در برنامه‌های آن گنجانده شد و اولین برنامه تئاتر رادیو در اسفند ۱۳۲۸ ه.ش اجرا شد. روزنامه خراسان درباره اولین تئاتر رادیو در مشهد در ۱۸ اسفند ۱۳۲۸ ه.ش نوشت: اداره انتشارات و تبلیغات استان به‌منظور پیشرفت و توسعه فن موسیقی و تئاتر از چندی قبل مطالعاتی انجام نموده و با کمک ارباب ذوق انجمن‌هایی تشکیل داده است. اولین برنامه تئاتر این انجمن از رادیو مشهد به سرپرستی و شرکت حبیب اژدری از روز جمعه ۱۹ اسفند ۱۳۲۸ ه.ش (خراسان،شماره ۴،۲۱۴) در رادیو مشهد اجرا می‌شود. (خراسان، شماره ۴،۲۰۹) در روز ۱۹ اسفند ۱۳۲۸ ه.ش نیز به مناسبت اجرای اولین برنامه تئاتر نوشت: تئاتر انجمن موسیقی رادیو مشهد امروز ساعت ۱۸ و ۱۵ به مناسبت روز سازمان خدمات اجتماعی در رادیو مشهد انجام می‌شود. از محتوای اولین تئاترهای رادیو اطلاعی در دست نیست.
نویسنده در ادامه به چگونگی شکل‌گیری تشکیلات اداری برای تئاتر می‌پردازد و می‌گوید: «هیئت‌وزیران در ۲۵ خرداد ۱۳۲۸ ه.ش تصویب کرد «اداره نمایشات» که تا آن زمان جزو سازمان وزارت کشور بود با بودجه و سازمان مربوطه به اداره کل تبلیغات و انتشارات ضمیمه گردد. تغییرات ساختاری در ادارات مرتبط با نمایش باعث شد به‌تدریج نظارت بر نمایش‌ها به شکل دقیق‌تری درآید و از اواخر ۱۳۲۵ ه. ش نظارت بر تئاتر بیشتر شود. پاسیار شوکت، رئیس شهربانی مشهد، در ۲۵ دی ۱۳۲۵ ه.ش. آگهی منتشر کرد و مقررات جدید نمایش را اعلام نمود. طبق این آگهی، اشخاصی که قصد دادن تئاتر یا نمایش در اماکن عمومی و غیره دارند بایستی قبل از پخش آگهی و چاپ بلیت پیش‌نمایش و پیش‌پرده را به تصویب مقامات مربوطه وزارت کشور، وزارت فرهنگ، استانداری یا فرمانداری و اداره فرهنگ رسانیده و بعد از شهربانی کسب اجازه نمایند.»
بخش پنجم کتاب گروه‌های مختلف تئاتر مشهد را معرفی می‌کند. در این بخش می‌خوانیم: «یکی از تحولات مهم نمایش مشهد در سال ۱۳۵۰ ه.ش ایجاد خانه نمایش بود. روزنامه آفتاب شرق در ۲۴ مرداد ۱۳۵۱ ه. ش درباره اهمیت خانه نمایش نوشت: با تغییرات شگرفی که در صحنه سوت و کور تئاتر خراسان در یک‌ساله اخیر به وجود آمده ایجاد خانه نمایش بیش از هر تلاش دیگر چشمگیر است. چرا که محل مناسب تئاتر عمده‌ترین مشکل بچه‌ها بود که اینک برطرف شده است. آفتاب شرق برای آشنایی با کم و کیف این برنامه که ایجاد خانه نمایش را در بر می‌گرفت با لطفی مقدم مصاحبه کرد و وی دراین‌باره گفت: در حال حاضر یکی از مشکلاتی که ما از بدو شروع کار با آن دست به گریبانیم عوارض حاصل از فروش بلیت برنامه‌های نمایشی است.»
در قسمت پایانی این بخش، نویسنده توضیحاتی درباره جشنواره توس داده است. در این بخش می‌خوانیم: «جشنواره توس یکی دیگر از جشنواره‌های مهم مشهد بود که از سال ۱۳۵۴ ه.ش شکل گرفت و در تیرماه هر سال برگزار می‌شد. موضوع اصلی این جشنواره سخنرانی ادبی، شاهنامه‌خوانی و نقالی در تجلیل از ابوالقاسم فردوسی، حماسه‌سرای بزرگ ایران، بود و تئاتر جایگاه مهمی در آن نداشت. ولی در هر دوره چند نمایش اجرا شد. فرخ غفاری مسئول برگزاری این جشنواره درباره نمایش‌های جشنواره توس می‌گوید: نمایش کوهولین که هر شب از ساعت ۲۱ در هوای آزاد دانشگاه فردوسی اجرا خواهد شد نمایشی به نام «رستم ایرلندی» است که «ییتس» شاعر معروف انگلیسی آن را نوشته است. اهمیت نمایشنامه به خاطر تشابه فوق‌العاده‌ای است که میان داستان رستم و سهراب و داستان کوهولین ایرلندی وجود دارد.این نمایشنامه را مسعود فرزین در سالیان پیش‌هنگام اقامت خود در انگلیس به فارسی ترجمه کرده بود و در مجله مهر چاپ‌شده بود و بعد فرود اسماعیل بیگی آن را کارگردانی کرد که در حال حاضر آماده اجرا در اولین جشنواره حماسی توس است.»
کتاب «تاریخ تئاتر مشهد، از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی» نوشته علی نجف زاده در ۴۴۰ صفحه و شمارگان هزار نسخه و طراحی جلد سمانه صادقی به‌قیمت ۲۵هزار تومان توسط انتشارات انصار منتشر و روانه بازار نشر شده است.
————
* عکس روی جلد از هنر هفتم. اخبار روز تئاتر مشهد را از این سایت دریافت کنید.
