اوستا علیرضایی
هفدهمین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب در مشهد پنجم آبان ماه آغاز به کار کرد. به گفته معاون فرهنگی ارشاد خراسان رضوی پانصد ناشر داخلی و خارجی در این دوره از کشورهای مثل ترکیه، عراق، افغانستان و لبنان در سالن مفاخرِ نمایشگاه بین المللی مشهد حضور دارند.
در این دوره از نمایشگاه کتاب که شهر مشهد به عنوان نماینده منطقه شش کشور میزبان برگزاری است هفتصد میلیون تومان اعتبار برای بن های کتاب در نظر گرفته شده است که از این میزان ۱۰ درصد را وزارت ارشاد، ۱۰ درصد را استان ها و ۲۰ درصد را تخفیف ناشرین به خود اختصاص داده است.
در مراسم افتتاحیه، کتاب خطّی نفیس صحیفه سجّادیه کفعمی با حضور مقامات ارشد مذهبی استان رونمایی شد. از دیگر کتابهایی که در این نمایشگاه رونمایی شد می توان به دو اثر از نویسندگان جوان مشهدی با عناوین “من می توانم” و “پر و پیمون ریاضی” اشاره داشت که اثر نخست در حوزه روانشناسی است و ۳۱۴ نکته روانشناختی را برای دانش آموزان کنکوری جمع آوری کرده و یکی از پرفروشترین کتابهای سالن موسوم به عطار است که به کتابهای درسی و کمک درسی اختصاص دارد.
ناشران کم تعداد و ناراضی خارجی
در این دوره از نمایشگاه کتاب تنها چند ناشر خارجی شرکت دارند که در سالن مولوی به ارائه تازه ترین آثار مکتوب می پردازند. خواجه عبدالهادی احراری یکی از باسابقه ترین و خوشنام ترین ناشران افغانستانی است که از شهر هرات با انبوهی از کتابهای عمومی که در بین آنها بیشتر کتب تاریخی مربوط به گذشته خراسان و همچنین آثاری مذهبی از اهل سنّت و تشیع به چشم می خورد برای چندمین مرتبه در نمایشگاه کتاب امسال حضور دارد . آقای احراری مهمترین دلیل شرکت در چند دوره از نمایشگاه کتاب را دغدغه های فرهنگی و تعلقات عاطفی خود به سرگذشت مشترک کشور افغانستان و ایران عنوان میکند و انگیزه های اقتصادی برای وی چندان حائز اهمیت نیست. او از سختی های رفت و آمد و حمل و نقل کتاب به ایران و بالعکس صحبت میکند و تلویحا از سطح پایین این دوره از نمایشگاه انتقاد میکند.
فروش بسیار پایین و عدم مدیریت خوب از سوی مسئولان برگزاری که فضایی نامناسب و دور از شان میهمانان شرکت کننده را برای ناشران خارجی انتخاب کرده اند نیز در حرف ها و گلایه های آقای احراری برجسته می نماید. از او می پرسم آیا هرگز نویسندگانِ ایرانی که امکان چاپ آثارشان در ایران وجود ندارد برای انتشار و توزیع به شما مراجعه کرده اند؟ بدون نام بردن از نویسنده ای خاصّ پاسخ مثبت می دهد. ولی می گوید من به دلیل رفت و آمد و رابطه ی تنگاتنگی که با جامعه کتاب و فرهنگ در ایران دارم از انتشار چنین آثاری اجتناب می ورزم و این تنها به این دلیل است که تمایل دارم به دور از حاشیه و مسائل احتمالی که گریبانگیر ناشران می شود به فعالیت و حضور در بازار کتاب ایران ادامه دهم.
در غرفه ی آقای احراری آثاری از نویسندگانِ تازه کار ایران و افغانستان نیز به چشم میخورد و ایشان با روی باز پذیرای آثار به اصطلاح “کتاب اولی ها”ست و کسانی که به تازگی پا به عرصه ی نویسندگی گذاشته اند.
در بخش شرکت کنندگان خارجی، انتشارات دارالفکر از کشور لبنان در هفدهمین دوره نمایشگاه بین المللی کتاب مشهد حضور دارد. آقایان معلم زاده و حسنی که به نمایندگی از شهر بیروت و موسسه دارالفکر در سالن مولوی حضور دارند از فروش بسیار پایین و عدم استقبال مخاطبین و نیز ضعف مدیریتی انتقاد میکنند. معلم زاده از انتخاب فصل پاییز برای برگزاری نمایشگاه گله مند است و می گوید با گذشت چند روز در مجموع شاهد استقبال و فروش خوبی نبوده و به زحمت چیزی در حدود سیصدهزار تومان کتاب فروخته است. وی که به صورت انحصاری به ارائه ی منابع تخصصی و کتب فقهی و حوزوی برای اهل تشیع و تسنن می پردازد می گوید تا امروز چندمرتبه از مسئولین برگزاری درخواست صدور مجوز ترک نمایشگاه را داشته ام و با پاسخ منفی روبرو شده ام. به نظر او، نبود سرویس حمل و نقل رایگان در سطح شهر – که اهالی کتاب مانند نمایشگاه تهران بتوانند به راحتی رفت و آمد کنند – از دلایل خلوت بودن این دوره از نمایشگاه است. اما ظاهرا مشکل خلوت بودن فقط در همین سالن است.
از دیگر ناشران خارجی میتوان به انتشارات “رنکا” از استانبول اشاره کرد که ارائه دهنده تفاسیر مذهبی است و نیز انتشارات “نیوبوک سل” که ارائه دهنده کتابهای ادبی و داستانی به زبان انگلیسی است. انتشارات “ذوی القربی” هم که صرفا آثار حوزوی به زبان عربی را در اختیار علاقه مندان قرار می دهند از دیگر ناشران خارجی است. آقای شفیعی مدیر انتشارات ذوی القربی به مانند انتشارات دارالفکر از شرایط برگزاری ناراضی است. آنطور که از نظریات و صحبت های شرکت کنندگان در سالن مولوی بر میآید گویا بیشترین فروش به آثار انگلیسی زبان مربوط است.
اکثر کتابهای تاریخی، ادبی، فلسفه و هنریِ انگلیسی با قیمتی بسیار مناسب و از قرار هر دلار ۱۵۰۰ تومان برحسب قیمت ناشر خارجی در پشت جلد محاسبه می گردد.
کتابهای درسی و کمک درسی در صدر فروش و استقبال
در این دوره از نمایشگاه کتاب، سالنِ عطّار از پر رفت و آمدترین و شلوغ ترین سالن های نمایشگاه است. سالنی بسیار بزرگ با حضور ناشرانِ کتب درسی و کمک درسی، موسسات آموزشی، گروه هایِ تخصصی کنکور و تکنیک های مطالعه برای دانش آموزان و دانشجویان. در این سالن از نمایشگاه بر خلاف سالن مولوی که ناشران کتب مذهبی اعلام نارضایتی می کردند تقریبا اکثر شرکت کنندگان از فروش، استقبال و حجم بالای مخاطب کاملا خوشحال و راضی بودند. یکی از مدیران انتشارات “سبقت برتر” که ناشر کتابِ پرفروشِ “من می توانم” است از خرید بسیار خوبِ موسسات آموزشی در سطح استان خبر داد. علیرضا تکلّو نماینده انتشارات “خیلی سبز”، ارائه دهنده کتاب های آموزشی، از تمایل خوب خانواده ها برای تهیّه کتب کمک آموزشی صحبت کرد و خانم بهزادفر از انتشارات “گراد” نیز به فروش بالایِ محصولات تخصصی ریاضی در این دوره از نمایشگاه اشاره داشت.
ناشران و شرکت کنندگان بسیاری نیز با توجه به گذشت چندین هفته از آغاز سال تحصیلی جدید از پدیده ای جالب خبر می دهند و آن اینکه خانواده های زیادی برای سال تحصیلی آینده فرزندشان نیز اقدام به خرید کتابهای درسی میکنند. گویا احتمال گرانی و تورم بیشتر در قیمت کتب درسی انگیزه ای برای خانواده ها و دانش آموزان ایجاد کرده که پیشتر به خرید مایحتاج سال بعد اقدام کنند.
کتاب کودک و حرف های رنگین ناشران
سالن ابوسعید به ناشرانِ کتاب های کودک اختصاص دارد. کتاب هایی برای گروه سنی الف و ب که شعر، قصه، داستان، رنگ آمیزی و پازل بخشی از خدمات ناشران است. چیزی در حدود سی غرفه میزبانِ پاییزیِ آثار شاد کودکانه و لالایی های رنگارنگ کودکان است. انتشارات “همیاران جوان” با سرپرستی خانم پرنیان نژاد از شرکت کنندگان و ارائه دهندگان آثار کودک در این دوره از نمایشگاه است. با توجه به تخفیف ۵۰درصدی که قیمت اکثر محصولات تا هزار تومان و دو هزارتومان کاهش یافته است. اما به نظر پرنیان نژاد انتخاب مکان برای سالن ناشران کودک نامناسب است.
نشر “آفتاب مهتاب” به مدیریت آقای سیاوش سلطانی نیز از عدم هماهنگی بین ناشران کتاب کودک و غرفه داران انتقاد دارد و به طور نمونه میگوید برخی غرفه ها مشابه همان محصولی که ما داریم را با ۶۰درصد تخفیف در اختیار مخاطب قرار می دهند و این در حالی است که ناشرانی ضعیف تر هرگز قدرت رقابت با چیزی که او ناکارآمدیِ صنفی می خواند را ندارند. سلطانی که در نمایشگاه های تبریز و اصفهان نیز شرکت داشته از اوضاع به مراتب بهتر در فروش و نمایشگاه گردانیِ متولیان فرهنگی در این دو شهر صحبت کرد.
سالن فردوسی به مثابه یک جمعه بازار بزرگِ کتاب
چنانچه به بازارهای هفتگیِ کتاب در شهرهای مختلف سری زده باشید می توانید اوضاع و احوالِ غرفه های سالن فردوسی در نمایشگاه بین المللی کتاب را بهتر در ذهن تصور کنید. عدم تناسب در اجاره دادن غرفه ها به شرکت کنندگان و ناشران که بیشتر از استان خراسان رضوی و تهران و قم آمده بودند از جمله مواردی بود نقطه ضعف های مدیریتی را برجسته می کرد. تنها ردیف و قسمتی از این سالن بسیار وسیع که ترتیبی بهتر داشت غرفه هایی بود که به حوزه علمیه خراسان، موسسه نشر آثار امام خمینی، موسسه نشر آثار آقای مرتضی مطهری و چند موسسه و انتشارات بزرگ و ثروتمند دیگر اجاره داده شده بود. مابقیِ غرفه ها به صورت کاملا غیرحرفه ای در اختیار ناشران گوناگون قرار داشت که این یکی از موضوعات مورد گلایه شرکت کنندگانی بود که از نظم و ترتیب و سطح کیفی برگزاری نمایشگاه کتاب در تبریز خبر می دادند. به طور مثال ناشری که صرفا به معرّفیِ آثار عرفانی می پرداخت در کنار غرفه ای قرار داده شده بود که متعلق به “موسسه راهبردی حق پژوهی” است و مرکز نقد ادیان است، و این باعث نارضایتی این ناشر شده بود. برخی از غرفه ها با گذشت چند روز از افتتاح نمایشگاه هنوز کتیبه ی معرفی نامِ انتشارات خود را بر روی سر درِ غرفه نداشتند و با اینکه چند مرتبه به مسئولین اعتراض کرده بودند اما همچنان رسیدگی لازم انجام نشده بود.
بعضی از ناشران که به صورت حرفه ای در نمایشگاه های سراسر کشور شرکت می کنند در مقام مقایسه سطح برگزاری را پایین تر از توقع ارزیابی کردند. به طور نمونه در یکی از راهروهای سالن فردوسی سرپرست انتشارات “صراط” که به صورت تخصصی انواع قرآن های نفیس را ارائه می دهد از اینکه ناشران کتابهای قرآنی و مذهبی در تمام سالن پراکنده هستند و مکانی مشخص برای شان وجود ندارد گله مند بود. وی همچنین گفت عده ای از انتشارات ما کتاب تهیه می کنند و در همین سالن با ۵۰ درصد تخفیف به فروش میرسانند که این امر به دیگر شرکت کنندگان آسیب اقتصادی میرساند و با اینکه به بازرسی نمایشگاه اعتراض کرده ایم باز همچنان رسیدگی ها بسیار ضعیف است.
آقای نادر بهجت از انتشارات بهجت از تهران در این دوره از نمایشگاه کتاب شرکت دارد. این انتشارات نزدیک به سه دهه است در عرصه ی فرهنگی کشور حضور فعال دارد. سطح پایین فروش، بی برنامگی و عدم مهمان نوازی مناسب از طرف مسئولان برگزاری نمایشگاه از جمله گلایه های مشترک آقای بهجت و دیگر همکاران شان است. او از هزینه ی بالای حمل و نقل که با فروش و استقبال همخوانی ندارد صحبت می کند و دلایل اقتصادی و فرهنگی را از اصلی ترین علل افول کتابخوانی در مقطع کنونی می داند. آقای بهجت که با چهره ای خندان و با ظرفی شکلات از بازدیدکنندگان غرفه اش پذیرایی میکند به درستی به تاثیر گرانی کاغذ و عدم حمایت ها در بی میلی مردم به خرید کتاب اشاره دارد.
پس از ترکِ غرفه ی آقای بهجت که من را با هدیه دو جلد کتاب ارزشمند بدرقه کردند به غرفه انتشارات “سخن گستر” که مدیریت آن با سعید علیزاده است مراجعه میکنم. علیزاده و انتشارات سخن گستر در این دوره نمایشگاه اقدام به فروش و ارائه ی آثار نویسندگان گمنام در سراسر کشور می کنند. به این صورت که در قالب طرحی با عنوان” این روشنای نزدیک”، خوانندگان را به سفرهایی ادبی به سرزمین آدمهایی از جنس زمان در اقصی نقاط کشور دعوت میکنند. به طور نمونه در مجموعه شعرهای مازندران چندین شعر خوب از نوشاعران مازندرانی گردآوری شده که به صورت یک کتاب و با یک طراحی زیبا و قیمت بسیار اندک هزار تومان در اختیار علاقه مندان قرار داده شده است. هر کتاب که در قالب این طرح گردآوری و عرضه میشود مختص به یک استان و حاصل کارِ گروهی از اهالی گمنام قلم در دورترین نقاط کشور است. این غرفه به دلیل تنوع بالای آثار و همچنین قیمت اندک که ویژه نمایشگاه است مورد استقبال علاقه مندان قرار دارد.
به غرفه انتشارات آوای رعنا میروم. خانم سپیده کوشش مدیر مسئول این انتشارات با رویی گشاده و حوصله ای از جنس علاقه با مشتریان و بازدیدکنندگان صحبت میکند. او که خود در زمینه روانشناسی تخصص دارد از بی رغبتیِ بخش هایی از جامعه به امر کتابخوانی حرف می زند و مولفه ی فرهنگ و آموزش از سنین پایه را از مهمترین دلایل افول و یا رشد کتابخوانی عنوان میکند. از فروش کتاب در این دوره از نمایشگاه چندان رضایتی ندارد و دلیل مقدار فروش غرفه شان را در تخفیف پنجاه درصدی که در قیمت ها لحاظ کرده اند می داند. مثلا کتبی ارزشمند چون الهی نامه عطّار و یا ایران باستان اثر پیرنیا را با نصف قیمت به مخاطب عرضه می دارند. مدیر این انتشارات انگیزه کاهش قیمت را خدمت به جامعه فرهنگی کشور عنوان می دارد. در برخی از آثاری که به همّت نشر آوای رعنا به چاپ رسیده مقدمه ای از خانم کوشش به چشم میخورد که حکایت از دانش این ناشر در موضوعات ادبی دارد.
روبرویِ غرفه ی نشر آوای رعنا یکی از خوشنام ترین زوج های کتابفروش در مشهد به نمایندگی از “نشر نی” به ارائه خدمات فرهنگی مشغول هستند. آقای واعظی به همراه همسرش خانم اکبریان که سالها در خیابان جهانبانی و اینک در پاساژ مهتاب محفلی گرم برای اهالی کتاب فراهم آورده اند با همان کیفیت و جدیت که نشان از پختگی و عشق به کار دارد پذیرای مخاطبان کتاب هستند. واعظی عدم شرکت ناشران ممتازِ کشوری را در نمایشگاه نکته ای منفی برای نمایشگاه های کتاب در سطح استان ها عنوان میکند. عدم حضور نویسندگان و مترجمان نام آشنا در نمایشگاه که خود باعث تشویق مخاطب و تلطیف فضای کتاب میشود را نیز موضوعی حائز اهمیت می داند. خانم اکبریان که فارغ التحصیل الهیات است در تحلیل فضای نمایشگاه و کیفیت برگزاری نظری شبیه به همکاران خود دارد. او میگوید پس از چند روز از شروع به کار نمایشگاه کتیبه ی معرّفی غرفه ما را آوردند، ارائه خدمات به هیچ عنوان در حدّ و اندازه ای قابل قبول نیست و این در حالی است که مسئولان برای بازرسیِ کتابها و اینکه چه کتابهایی را اجازه فروش داریم یا نداریم در روز چند مرتبه مراجعه میکنند. خانم اکبریان از فروش اعلام رضایت میکند و یکی از دلایل این امر را در ارائه محصولات با کیفیت نشر نی معرّفی میکند. بیشترین فروش این غرفه به کتابهای جامعه شناسی اختصاص دارد.
در حاشیه
آنچه که در این دوره از نمایشگاه کتاب بیشتر قابل لمس است حضور چشمگیر ناشران کتب مذهبی و ایدئولوژیک است. برگزاری مسابقات کتابخوانی تنها به کتابهایی اختصاص دارد که در راستای ایدئولوژی مورد وثوق متولیان فرهنگی باشد. به طور نمونه، شبکه جوانان رضوی اقدام به برگزاری مسابقه کتابخوانی با عنوان “نامیرا” کرده که کتابی به همین عنوان است. کتابی با موضوعی مذهبی که در مورد سرگذشت دختر و پسری جوان از اهالی کوفه است. یا مثلا کتابی با عنوان “دختر شینا” که در جای جایِ نمایشگاه امسال در موردش تبلیغ شده بود که موضوع آن خاطرات یکی از سرداران سپاه است.
در نمایشگاه امسال، ورودی برای علاقه مندان رایگان است. امّا برای خانم های بازدید کننده مقرراتی سخت درنظر گرفته شده که از همان ابتدای ورود با کنترل حجاب و فرم پوشش ایشان بعضا شاهد صحنه هایی مغایر با فضای آرام و مطبوع دنیای فرهنگ و کتاب هستیم. گشت ارشاد در قالب گروه های چند نفری در سالن های گوناگون رفت و آمد می کنند و به ناشران و غرفه داران و همچنین بازدیدکنندگان تذکر می دهند. بازرسان کتاب که از طرف وزارت ارشاد برای سرکشی به غرفه ها ماموریت دارند در ساعات برگزاری به صورت هماهنگ وارد غرفه ها می شوند و کنترل های لازم را انجام می دهند.
عدم حضور مسئولان ارشد فرهنگی استان و کشور در بین مردم و شرکت کنندگان، نبود افراد آگاه و راهنما برای ارائه خدمات اطلاعاتی از چگونگی استقرار انتشارات آزار دهنده جلوه می نمود. تداخل صدایِ مداحی، سخنرانی و پخش برنامه های گوناگون که از غرفه های ارزشی فضای سالن را احاطه کرده بود صورتی ناخوشایند به وجود آورده بود.
فقدان تعامل بین ناشران داخلی در بحث قیمت ها یکی از مهمترین دلزدگی های ناشرانِ کوچک تر بود. مثلا این امکان وجود داشت که شما کتابی را خریداری کنید و تنها چند غرفه آنطرفتر با قیمتی به مراتب کمتر فرصت تهیه آن را داشته باشید. حضور نهادهای متموّل فرهنگی/مذهبی مانند انتشارات آستان قدس رضوی که یک سالن وسیع را به صورت اختصاصی در اختیار داشت و انتشارات وابسته به سپاه پاسداران که کتاب خاطرات آقای قاسم سلیمانی در صدرفروش محصولاتشان قرار داشت از دیگر نکات هفدهمین دوره نمایشگاه کتاب مشهد است.
در محیط بیرونیِ نمایشگاه یک کانتینر بزرگ قرار داشت که توزیع و فروش کتب دیجیتال را برعهده داشت. در بخش تخصیص بن های خرید کتاب نیز با توجه به سعی و تلاش قابل قبول اداره ارشاد خراسان در جهت رفاه حال بازدیدکنندگان باز هم شاهد انتقادهای فراوانی از گوشه و کنار نمایشگاه بودیم. انتقاد اینکه افراد با ارائه کارت ملّی و پرداخت مبلغ چهل هزار تومان موفق به دریافت یک بن خرید به مبلغ پنجاه هزار تومان می شدند، در حالی که خودِ ناشران و غرفه داران تا سقف ۶۰ درصد هم قیمت ها را کاهش داده بودند و عملا تخفیف ۱۰ درصدی که در بن ها لحاظ شده بود برای مخاطب مفید به فایده نبود. در عین حال باید گفت تعامل خودجوشِ ناشران با مصرف کنندگان و اهالی کتاب برای در نظر گرفتن همین تخفیف ها بسیار مثبت بود. به عنوان نمونه مجموعه بیست جلدی تاریخ جامع ایران که چندی پیش با قیمت یک میلیون و هفتصد و پنجاه هزارتومان به فروش می رسید در نمایشگاه کتاب مشهد با قیمت یک میلیون و چهارصد هزارتومان به فروش رسید. این تخفیف ها برای ناشران هم مثبت است چون به جای فروش امانی و نسیه و مدت دار به شبکه های توزیع می توانند با ارائه همان تخفیف به مشتریان نقدی سرمایه خود را سریعتر برگردانند. یک دلیل مهم استقبال ناشران از نمایشگاه هم با وجود همه مشکلات اش همین است.
