مقاله روشنفکری که به‌تازگی در جلد بیستم دانشنامه جهان اسلام منتشر شد، برای من تجربه تازه‌ای بود از کار علمی درباره موضوعی که حواشی و ملاحظات سیاسی و فرهنگی زیادی بر آن سایه انداخته است. خوشحالم که نتیجه آن همه رای‌زنی و چانه‌زنی رضایت‌بخش بود و حاصل کار با توجه به محدودیت‌های دانشنامه‌نگاری و شرایط فرهنگی کشور فراتر از حد انتظار شد.
در ابتدا قرار بود این مدخل مشتمل بر مقدمه‌ای درباب زمینه‌های ظهور روشنفکری در غرب و چند بخش مستقل درباره مهم‌ترین مسائل تاریخ روشنفکری در ایران و قلمروهای اصلیِ فرهنگیِ جهان اسلام (شامل آسیای مرکزی، ترکیه، قفقاز، کشورهای عرب و شبه‌قاره) باشد و هر قسمت جداگانه تالیف شود. بخش مقدمه و روشنفکری در ایران را من نوشتم. بخشهای دیگر را همکاران بنیاد دایره‌المعارف اسلامی نوشتند و وظیفه هماهنگی بخشهای مختلف بر عهده بنده بود (بخش روشنفکری در شبه قاره متاسفانه آماده انتشار نشد و به ذیل دانشنامه ارجاع داده شد). ناگفته پیداست که بخش روشنفکری در ایران از سایر بخشها حساسیت‌برانگیزتر بود و این مقاله بدون چند مرحله جرح و تعدیل مجال انتشار نیافت. البته همین‌جا باید قدرشناسانه گواهی بدهم که روح کلی مقاله من تغییری نکرد. مطالبی حذف شد اما افزوده‌ای به آن تحمیل نشد و سرانجام مدیر عامل محترم بنیاد ترجیح داد که اختلاف نظر خود با بنده درباره «روشنفکری و انقلاب اسلامی» را در چند ستون مستقل و با امضای خود در کنار سایر بخشها بیاورد و خواننده را در معرض آشنایی با دو روایت متفاوت از موضوع قرار دهد.
و اما توضیحی درباره ساختار و رویکرد مقاله «روشنفکری در ایران».
این مقاله شامل دو قسمت است:
الف) روشنفکری از نگاه اندیشوران ایرانی؛
ب) مسائل روشنفکران ایرانی.
در قسمت دوم مسائل روشنفکران در نگاهی کلی، ناظر بر شش موضوع اصلی دانسته شده که هریک دربردارنده‌ی طیفی از نظریه‌ها و راهبردهای رهایی‌بخش در میان دو قطب متقابل (Dichotomy) است و در قالب شش دوگانه‌ی زیر دسته‌بندی می‌شود:
الف) دوگانه‌ی سنت و تجدد؛
ب) دوگانه‌ی دین و علم؛
ج) دوگانه‌ی تکلیف و حق؛
د) دوگانه‌ی شرق و غرب؛
هـ) دوگانه‌ی عدالت و آزادی؛
و) دوگانه‌ی انقلاب و اصلاح.
ذیل هریک از این دوگانه‌ها، پرسشهای متنوعی قرار می‌گیرد که می‌تواند ناظر به دولت یا جامعه، ناظر به خدا یا انسان، ناظر به شخص یا ساختار، ناظر به فرد یا جمع، و از همه مهمتر ناظر به قدرت سیاسی یا قدرت مذهبی یا قدرت عرفی باشد. راهبردهای رهایی‌بخش روشنفکران گاه مبتنی بر یکی از سویه‌های این دوگانه‌ها، گاه برپایه‌ی آشتی‌دادن دو سوی مختلف و ایجاد سنتزی از آنها، و گاه بر بنیان فرارفتن از موقعیت دوگانه بنا شده‌است.
در طرحی که برای بسط این پژوهش دارم می‌کوشم هر دو بخش فعلی، به‌ویژه بخش دوم را با شواهد و نمونه‌های بیشتر در قالب فصولی مستقل از یک کتاب روشنتر سازم. در جمع‌آوری این شواهد علاوه بر مقاله‌ها، خطابه‌ها و کتاب‌های روشنفکران، به سراغ مجالهای دیگر عرضه‌ی فکر روشنفکری به‌ویژه داستان، نمایشنامه، شعر، نقاشی و سینما خواهم رفت و به تفصیل بیشتری به روشنفکران چپ، روشنفکران زن، روشنفکران ادبی و هنری و جزئیات آراء روشنفکران دینی و سکولار خواهم پرداخت. گمان می‌کنم یکی‌دو دوگانه‌ی دیگر هم می‌توان به دایکاتومی‌های بالا افزود (مثلا دوگانه‌ی مله و ملت). کنشهای گروهی روشنفکران در جراید، محفل‌ها، انجمن‌ها، همایش‌ها و نشست‌های مهم نیز درخور گزارش و بررسی است.
سپاسگزارم از همه همکاران بنیاد دایره‌المعارف که در تألیف و آماده‌سازی این مدخل مشارکت داشتند،؛ به‌ویژه از دوستان عزیزم آقای مهندس حسن طارمی، معاون محترم علمی بنیاد، که به‌رغم برخی اختلاف‌نظرها مجال گفتگویی مسئولانه و حقیقت‌طلبانه را فراهم آورد و آقای دکتر سعید عدالت‌نژاد، مؤلف دانشور بخش «روشنفکری در کشورهای عرب».
*بخش مقدمه مدخل و بخش روشنفکری در ایران را در صفحه آکادمیای نویسنده بخوانید.
—————————-
*احمد هاشمی از نویسندگان دانشنامه جهان اسلام است و از دانشجویان دکتر همایون کاتوزیان در دانشگاه آکسفورد بوده است.
