مژگان قاضی راد
مجله هنگام، شماره ۳
جان گاردنر، استاد مسلم نویسندگی خلاق در کتاب “هنر داستان“* می نویسد: «هر نویسنده ای که خودش را از آموزش محروم کند، هرگز نمی تواند اثر هنریِ زیبا و ماندگار خلق کند.»
مدت ها در این اندیشه بودم که چطور می توانم الفبای ضروری نوشتن را یاد بگیرم. هرچند از نوجوانی دستی بر قلم داشتم اما می دانستم که ذوق و حس نوشتن گرچه شرط لازم برای نویسندگی است، اما برای نویسنده حرفه ای شدن هرگز کافی نخواهد بود. باید از جایی شروع می کردم وخودم را آموزش می دادم. تحقیق و جستجو را آغاز کردم و نخستین قدمی که به نظرم رسید بردارم، شرکت در بزرگترین کنفرانس نویسندگان آمریکا بود. کنفرانس نویسندگان آمریکا** هر ساله در یک شهر بزرگ آمریکا، با حضور هزاران نویسنده، ویراستار، ناشران کوچک و بزرگ، دانشگاهها واستادان ادبیات دانشگاههای مختلف برگزار می شود و هزاران سخنرانی درباره نویسندگی و ادبیات آمریکا و جهان در آن ارائه می شود. من اولین بار، سه سال پیش، درین کنفرانس که در ایالت مینه سوتای آمریکا برگزار می شد شرکت کردم.
یادم می آید آن روزها مثل آدم های گیج و گنگ به ازدحام نویسندگان و ناشران و ویراستاران نگاه می کردم. همه چیز برایم تازه بود و مطمئن نبودم که جای درستی را برای آغاز انتخاب کرده ام. هیچ کس را نمی شناختم و حتی نمی دانستم از میان هزاران موضوع ادبی مختلفی که در صدها پانل و سخنرانی در چند روز پشت سرهم برگزار می شد، کدام را انتخاب کنم. همه موضوعات برایم جالب بودند ولی نه وقتش را داشتم و نه امکانش را که به همه آنها گوش فرا دهم. در نهایت، از بین عنوان هایی که دوست داشتم دور چند پانل و سخنرانی را در دفترچه موضوعی کنفرانس خط کشیدم و در آنها شرکت کردم.
روز دوم یا سوم بود که گرداننده یکی از پانل ها از حضار پرسید آیا ام.اف.ای*** دارید یا نه؟ نیمی از حاضران دست بلند کردند و نیمی دیگر – که من هم از جمله آنها بودم – در سکوت به نیمه دیگر نگاه کردند. از آقایی که بغل دستم نشسته بود پرسیدم ام.اف.ای مخفف چیست و او با خنده گفت: “فوق لیسانس هنرهای زیبا در رشته نویسندگی خلاق.” آنجا بود که برای اولین بار این واژه را شنیدم و فهمیدم بیشتر نویسندگان موفقِ امروز آمریکا فارغ التحصیلان این رشته هستند.
روز آخر کنفرانس در پانلی شرکت کردم که دانشگاه آیووا گرداننده آن بود. برنامه نویسندگی دانشگاه آیووا یکی از بهترین برنامه‌های نویسندگی آمریکاست و بسیاری از نویسندگانی که در آن برنامه تدریس می کنند جایزه های معتبر ادبی آمریکایی و بین المللی برده اند. پانل که تمام شد، جلو رفتم و از مدیر برنامه درباره برنامه ام.اف.ای آن دانشگاه پرسیدم. او نگاهی به سر و بالای من انداخت و پرسید: «اهل کجایی؟» گفتم ایرانی ام، نویسنده داستان کوتاه ام و مشتاق نویسنده حرفه‌ای شدن. گفت اگر می خواهی نویسنده موفق حرفه‌ای شوی باید رنج ام.اف.ای را به جان بخری و در دانشگاه برای نویسندگی درس بخوانی، بنویسی و ویرایش کنی، دوباره بنویسی و نوشته هایت را دربوته نقد بگذاری تا روش درست نوشتن را یاد بگیری. در ادامه صحبت هایش پرسید: «چرا به آیووا نمی آیی؟» خندیدم و گفتم چشم. اگر امکانش را داشتم، حتما برای برنامه شما درخواست پذیرش می فرستم.
اما واقعیت این بود که من پزشک متخصص نوزادان بودم و تمام وقت کار می کردم. هرگز این امکان برایم وجود نداشت دوسال کار و معاش خودم و بچه هایم را تعطیل کنم و برای شرکت در یک برنامه نویسندگی از واشنگتن به آیووا بروم. در اینترنت به سایت برنامه مشهور آیووا نگاهی انداختم و درباره شرایط پذیرفته شدن در رشته نویسندگی خلاق جستجو کردم. حسرت خوردم که چرا نمی توانم درآن برنامه به خاطر دوری راه و محدودیت های زندگی شرکت کنم. اما تصمیم گرفتم داستان هایم را خودم ترجمه کنم و پورت فولیویی از مجموعه نوشته هایم درست کنم. در سایت دانشگاههای دیگر آمریکا که برنامه فوق لیسانس نویسندگی خلاق داشتند به تحقیق و جستجو پرداختم تا بالاخره بعد از چند ماه، برنامه ام.اف.ای. دانشگاه نیوهمپ‌شایر جنوبی را پیدا کردم. خوبی این برنامه این بود که الزام به زندگی دائم در محوطه دانشگاه نداشتم و می توانستم کلاس هایم را فشرده و در یک زمان کوتاه بردارم. نوشته هایم را که شامل کارهای داستانی و غیرداستانی می شد به همراه دو توصیه نامه از کسانی که مرا می شناختند و مدارک تحصیلی گذشته ام که دانشنامه پزشکی و تخصصی کودکان و نوزادان می شد برای مدیر برنامه فرستادم. دستیار برنامه – بعد از خواندن نمونه کارهایم – با من مصاحبه تلفنی انجام داد و دو هفته بعد از مصاحبه رسما مرا به عنوان دانشجوی نویسندگی خلاق پذیرفتند.
روزهای اول از خوشی در پوست خودم نمی گنجیدم. بالاخره روزنی به دنیای وحشت آور و مهیب نویسندگان آمریکا پیدا کرده بودم. اما هر روز که می گذشت اضطرابم بیشتر می شد چرا که نمی دانستم در محیط کاملا آمریکایی با دانشجوهایی که زبان مادری شان انگلیسی بود چگونه می توانستم رقابت کنم و در میان آنها دوام بیاورم.
هفته اولِ هر ترم – در میان کوهستان
در میانِ آتش بیم و امید، در ژانویه ۲۰۱۶، کلاس هایم را شروع کردم. دانشگاه برای برنامه نویسندگی خلاق، قرارگاهی کوهستانی در میان کوه های سفید پوش شمال نیوهمپ‌شایر اجاره کرده بود تا کلاس های فشرده اول ترم در مدت یک هفته از صبح تا شب در آن مکان به دانشجویان ارائه شود. چهار ترم، در ابتدای هر ترم باید به شهر منچستر در ایالت نیوهمپ‌شایر می رفتم و از آنجا با اتوبوس مسیر دوساعته تا قرارگاه کوهستانی را طی می کردم. در هوای سرد و برفی، اتوبوس از کنار کاج های پوشیده از برف گذشت و در سکوت سفید کوهستان، کنار یک قرارگاه قدیمی ما را پیاده کرد. نیم روز اول به مستقر شدن دانشجویان و آشنایی بین آنها گذشت. همان روز برای هر دانشجو استاد راهنمایی انتخاب می شد که در تمام مدت ترم با دانشجو به صورت یک به یک کار کند. ترم اول استاد راهنمایم را مدیر برنامه انتخاب کرد و من در طول یک هفته ای که در آن قرارگاه کوهستانی بودم دو جلسه رسمی با او داشتم. در جلسه اول با استاد راهنمایم و کارهایش آشنا شدم و او هم از زندگی و سابقه کاری من پرسید. در جلسه دوم باید ده کتابی را که تا پایان ترم می خواندم و بر روی هرکدام نقد می نوشتم تعیین می کردم. با استادم از پروژه ای که در نظر داشتم (داستان بلندی که می خواستم بنویسم) صحبت کردم و برایش گفتم چه می خواهم بنویسم. او برایم توضیح داد که داستان من در رده رمان نوباوگی (بیلدینگرومان)**** قرار می گیرد و توصیه اش این بود که ده کتابی را که می خواهم بخوانم از دسته مموآرها و داستان های دوران رشد نوجوانی انتخاب کنم.
در مدت یک هفته ای که در قرارگاه کوهستانی مستقر بودیم، بعد از دیدار کوتاه هر روزه با مدیر برنامه، همه دانشجوها در “کارگاه نقد” شرکت می کردند. شرط شرکت در کارگاه نقد هم از قبل معلوم بود. دانشجویان موظف بودند یک ماه قبل از شروع کارگاه، بیست صفحه نثر ویرایش شده و آماده از کارشان را برای منشی برنامه بفرستند. کار می توانست داستان کوتاه، بخشی قابل فهم از داستان بلند یا رمان، جستار شخصی یا بخشی از کار بلند غیرداستانی باشد. برای هر دانشجو یک کارگاه نقد انتخاب می شد و دانشجو موظف بود قبل از شرکت در کارگاه، کار بقیه دانشجویان گروهش را – که معمولا نه تا ده نفر بودند – بخواند و روی نوشته دیگران یک صفحه مدون نقد بنویسد. منشی برنامه برای همه ما راهنمایی فرستاد که نقد سازنده باید به چه شکلی انجام شود و شامل چه مطالبی باشد. دو استاد از اساتید دانشگاه هر کارگاه نقد را رهبری می کردند و ضمن آنکه در مدت کارگاه، نوشته دانشجو را صفحه به صفحه بررسی می کردند، در پایانِ نقد شفاهی هر دانشجو، نقد مدون کتبی شان را به دانشجو می دادند. دیگر دانشجوها هم موظف بودند نقد خود را در پایان کارگاه به دانشجویی که کارش نقد شده بود بدهند. به این ترتیب هر دانشجو با دو نقد از استادان و نه نقد از دیگر دانشجویان، کارگاه را تمام می کرد.
نکته مهمی که جا دارد اینجا تاکید کنم این است که در اولین جلسه رسمی برای دانشجویان جدید، به همه ما یادآوری شد هدف از برنامه نویسندگی خلاق، پرورش فرد فردِ دانشجویان است و به هیچ وجه رقابتی میان دانشجویان نیست. مدیر برنامه تاکید کرد هیچ کسی با دیگری مقایسه نمی شود و دانشجویان باید برای نوشته های یکدیگر کمال احترام را قائل باشند. نوشتن هر نوشته ای – به گفته او – زمان بر و دشوار است و ما به عنوان نویسنده، همانگونه که برای کار خودمان ارزش قائلیم و رنج نوشتن را به جان می خریم، باید به خاطر داشته باشیم همکلاسی هایمان هم همین رنج را کشیده اند، پس نقد را به گونه ای بنویسیم که به نویسنده در بهتر کردن نوشته اش کمک کند. نه تمجید باشد، نه تحقیر و نه توهین.
در تمام مدت زمانی که کار دانشجویی نقد می شد، او باید به اصطلاح رایجِ میان استادان “در جعبه” قرار می گرفت. به این معنی که به هیچ وجه اجازه نداشت از کارش دفاع کند. باید سکوت می کرد و به نقد بقیه گوش می داد. باور اصلی این بود که نوشته باید خودروشنگر باشد و نیازی نباشد نویسنده درباره نوشته توضیح ارائه کند. این مَنش شاید انجامش برای بسیاری از نویسندگان، به خاطر حساسیت و تعصبی که روی کارشان دارند، دشوار و ناممکن باشد.
بعد از کارگاه نقد، کلاس های مختلف برای دانشجویان هر ترم ارائه می شد. کلاس هایی با موضوعات مختلف از ابتدایی ترین اصول نویسندگی مثل نوشتن مکالمه، تحقیق برای نوشتن داستان تا کلاس های سطح بالاتر برای دانشجویان ترم آخر مثل ترکیب جملات، موسیقی کلمات، تم اصلی داستان و ویرایش بعد از تمام کردن داستان.
شب ها قبل از شام، دانشجویان تشویق می شدند بخش کوتاهی از نوشته هایشان را در برنامه “میکروفنِ باز” بخوانند. به گفته مدیر برنامه، خواندن از روی کتاب، جزء جدایی ناپذیر زندگی نویسنده است و همه نویسندگان حرفه ای باید خواندن بخشی از کارشان را در برابر همگان تمرین کنند. ترم اول برای من بسیار دشوار بود متنی را که نوشته بودم بخوانم. نمی دانستم با چه واکنشی از جانب استادان و بقیه دانشجویان روبرو می شوم. اما انتخاب نوشته و خواندنش برای همه بی شک تمرین بسیار خوبی برای کسب اعتماد به نوشته هایم بود.
آخرین برنامه هرروز، گوش سپردن به داستان ها و نوشته های انتخابی استادان بود. آنها که پله ها از ما جلوتر بودند و سرد و گرم نویسندگی را سالها چشیده بودند. این بخش از برنامه هر روزه برای من بسیار تازگی داشت از آن رو که برای اول بار می دیدم چگونه نویسندگان قوی آمریکایی حاضر بودند نوشته‌های شجاعانه و بی پرده شان را در برابر همگان بخوانند، عقایدشان را آزادانه و آشکارا مطرح کنند و به سوال های گاهی نه چندان دوستانه حضار جواب منطقی بدهند.
هر ترم، در طول مدت اقامت دانشجویان در قرارگاه کوهستانی، چند نویسنده برجسته، ویراستار یا وکیل و کارگزار نویسنده زبردست دعوت می شدند و مهمان افتخاری برنامه بودند. این مهمانان از تازه های نشر و اتفاقاتی که در جهان نشر آمریکا می افتد اطلاعات مفیدی به ما ارائه می کردند.
درپایان یک هفته اقامت، هر دانشجو موظف بود در دوصفحه کامل، تاملات و برداشت هایش را از هفته آغازین ترم برای مدیر برنامه بفرستد. این یادداشتها در برنامه ترم آینده تاثیر فراوانی داشت. اگر اکثریت دانشجویان به طور مثال از نویسنده ای یا ویراستار مهمانی خوششان نمی آمد یا نقد جدی بر کار استادی داشتند، حتما در دعوت دوباره آن نویسنده یا کار آن استاد بازنگری انجام می شد.
پنج ماه کار یک به یک با استاد راهنما
از روزی که از دامنه کوهستان های شمالی نیوهمپ‌شایر پایین می آمدیم، کار جدی نویسندگی آغاز می شد. هر دانشجو موظف بود هر پنج هفته، سی صفحه نوشته تازه برای استاد راهنمایش بفرستد. یک هفته بعد از هر مهلتِ تحویل، استاد راهنما استنباط کلی اش درباره آن سی صفحه و ویرایش سطر به سطر آن را برای دانشجو می فرستاد. در کنار ارتباط نوشتاری، در طول مدت این پنج ماه، استاد راهنما با اسکایپ یا تلفنی با دانشجو ارتباطش را حفظ می کرد و مطمئن می شد که دانشجو می تواند سر مهلت تحویل، نوشته هایش را تمام کند. اگر مشکل جدی پیش می آمد، مدیر و منشی برنامه در رفع مشکل کمک می کردند. نقدِ روی کتاب هایی که می خواندیم باید به شکل “جستار نقادانه” به همراه نوشته اصلی ارائه می شد و استاد راهنما در بسته ای که برای دانشجو پس می فرستاد درباره روش تحلیلِ منطقی ِ نقد نظر می داد. من در مدت دوسالی که دانشجوی نویسندگی خلاق بودم با سه استاد راهنما کار کردم (دو ترم آخر استاد راهنمایم به درخواست خودم یک نفر بود) و در پایان دوسال توانستم مموآری را که سالها امید نوشتنش را داشتم به روی کاغذ بیاورم. بنا به نوع پروژه ای که هر دانشجو انتخاب می کرد، حجم کار دانشجو می توانست متفاوت باشد. بعضی که مجموعه داستان کوتاه می‌نوشتند روی ویرایش چند باره داستان هایشان کار می کردند و در نهایت کاری حدود ۶۰،۰۰۰ تا ۷۵،۰۰۰ کلمه ارائه می کردند. کسانی که داستان بلند یا مموآر می نوشتند کاری حدود ۷۵،۰۰۰ تا ۱۰۰،۰۰۰ ارائه می کردند که البته شاید به اندازه کار کوتاه تر فرصت ویرایش نمی یافت.
آخر هر ترم، بسته به میزان کار دانشجو، استاد راهنما درباره امکان ارتقاء به ترم بعدی نظرش را اعلام می کرد و ترم آخر، دو استاد به شکل جداگانه پایان نامه دانشجو را می خواندند و نظرشان را درباره کیفیت پایان نامه و مقبولیت آن اعلام می کردند.
درسی برای همه زندگی
دوره فوق لیسانس نویسندگی خلاق را من در ژانویه ۲۰۱۸ تمام کردم. وقتی اکنون خودم را در برابر دو سالِ پیش خودم می نهم، روانی قلمم، شکل بستن صحنه ها و پروردن شخصیت ها را در نوشته هایم با گذشته غیر قابل مقایسه می یابم. بعد از دو سال کار فشرده و طاقت فرسا می توانم با اطمینان بگویم آنچه نویسنده را نویسنده می کند استمرارِ در خواندن و نوشتن است. به قول استفان کینگ، نویسنده بزرگ آمریکایی، «اگر نویسنده ای فرصتی برای خواندن نداشته باشد، حتما فرصت و وسیله ای برای نوشتن نخواهد داشت. به همین سادگی!» نوشتن و خواندن دو بال پرواز نویسنده اند که بی‌گمان بدون یکی، نوشتن تنها خیالی خوش خواهد ماند. اینکه در سال دو تا کتاب بخوانیم یا یک داستان ده هزار کلمه ای بنویسیم و بخواهیم گوش دنیا را با نوشتن این ده هزار کلمه پر کنیم، خودمان را و وقت و انرژی مان را به باد فنا داده ایم. در سختی نوشتنِ هر روز، ویراستن و خواندن بسیار است که نثر پخته می شود و سبکِ نویسنده شکل می گیرد. اگر اهمیت آنچه درین دو سال آموخته ام را در یک کفه ترازو بگذارم، در کفه دیگرش حتما نوشتنِ مدام قرار می گیرد.
آخرین و شاید مهم ترین درسی که از صدها ساعت درس، از نویسندگان معتبر آمریکایی فراگرفتم این باشد که نوشتن و انتشار کتاب، پروسه ای بسیار کند، دردناک و ناامیدکننده است. سالها طول می کشد که نویسنده‌ای داستانی درخورِ انتشار بنویسد و سالهای دیگری هم طول می کشد تا همان نوشته را به شکل کتاب به بازار عرضه کند. آنچه درین میان شاید از خودِ نوشتن سخت‌تر باشد، صبوری و سکوت، درین سالهای به ظاهر بی ثمر است. آنهایی که این راهِ تاریک را با پشتکار و ایمان طی کرده اند می دانند برای چیدنِ میوه از درخت نویسندگی، تنها زمان است که به کار نویسنده می آید.
———————————————
* The Art of Fiction – Notes on Craft for Young Writers – John Gardner
** AWP Conference – Association of Writers and Writing Programs Conference
***(M.F.A – Masters of Fine Arts (in creative writing
**** Bildungsroman
