محمود فتوحی
کاروند پارسی
محمود فتوحی رودمعجنی
درآمدی بر ادبیات شناسی
تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دی‌ماه ۱۳۹۶، ۲۱۸ صفحه
قیمت ۱۴۰۰۰ تومان
ساختار کتاب درآمدی بر ادبیات شناسی
فصلهای شش‌گانۀ کتاب
۱. صد سال ادبیات‌شناسی در ایران……………………. ۲۵
۲. رشتۀ ادبیات فارسی در ترازوی نقد ………………… ۵۵
۳. از علم الادب به سوی ادبیات‌شناسی ……………… ۷۱
۴. پژوهش در ادبیات …………………………………….. ۱۱۱
۵. فرایندهای حرفه‌ای در پژوهش ادبی ……………….. ۱۳۷
۶. کاربران دستاورد پژوهش‌های ادبی ………………. ۱۷۷
انجام سخن ………………………………………………. ۱۹۷
مطالب شش فصل کتاب به این قرار است:
فصلهای ۱ و ۲ از چشم‌انداز تاریخی، برآمدن ادبیات فارسی در دانشگاه و روند تاریخی شکل‌گیریِ نهاد مستقر ادبی در ایران را به بحث می‌گذارد و سیر تطور آن را تا به امروز بررسی می‌کند. بسیاری از تلقی‌های جاافتاده و مُتصلّب دربارۀ ادبیات، متن، شرح، تفسیر، شناخت و کارکرد این مفاهیم، در دوران آغازین شکل‌گیری همین نهاد، رقم خورده و تا امروز پا برجاست. فصل دوم مبانی نظری و روش‌شناختیِ رشتۀ ادبیات فارسی را به نقد گرفته است و برخی کاستی‌ها را نشان داده است. این کاستی‌ها از منظر نگرش‌های انتقادی نوین مطرح است. بخش عمدۀ مطالب این دو فصل طی دو شمارۀ مجلۀ بخارا (شماره‌های ۹۳ و ۱۲۰) منتشر شده است.
فصل سوم می‌کوشد تا ادبیات و ارزش‌هایش را بر مبنای نگرشی همسو با مقتضیات روزگار ما بازتعریف کند. چیستی ادبیات از منظرهای مختلف، ارزش ادبیات، فعالیت‌های چهارگانۀ «آفرینش، خوانش، آموزش، پژوهش» که در گفتمان‌های ادبی صورت می‌گیرد و نسبت دانشگاه با این کنشهای چهارگانه، موضوع اصلی این فصل است. این فصل تلاش دارد تا هویت و مرزهای ادبیات‌شناسی را به مثابه یک رشتۀ دانشگاهی تبیین کند. برای این کار حدود و ثغور دو مأموریت این رشته یعنی آموزش و پژوهش را مشخص کرده است.
فصل چهارم از پژوهش ادبی، قلمروها و شاخه‌های آن بحث می‌کند و با طراحی الگویی با سه اصل نظام بخش (شامل کانون شناخت، هنجار، حرکت) روشی برای دستیابی به یک معرفت منسجم دربارۀ موضوعات و مفاهیم ادبی پیشنهاد کرده است. در پایان فصل از ماهیت ذوق ادبی و نسبت آن با پژوهش ادبی سخن رفته است.
فصل پنجم، اختصاص به فرایندهای حرفه‌ای در پژوهش ادبی دارد. نُه کارویژۀ تخصصی که در مجموعۀ تحقیقات ادبی انجام می‌گیرد با عنوان کار حرفه‌ای محققان ادبی، معرفی شده و برای هر تخصص، کانون شناخت، کارویژه، مأموریت و مواضع کاربری دستاوردها تعیین شده است.
در فصل پایانی از راهکار گسترش قلمروهای موضوعی رشته بهره جسته و با طرح مطالعات میان‌رشته‌ای آن را به رشته‌های دیگر نزدیک ساخته است. این فصل شکل بهره‌بری از دستاورد پژوهش‌های ادبی را در سه حوزه: ۱) خود رشتۀ تخصصی ۲) دانش‌های دیگر علوم انسانی ۳) فرهنگ عمومی تبیین کرده و نسبت میان نتایج ادبیات‌شناسی با آن سه قلمرو را نشان می‌دهد.
هدف این کتاب، بیش از آن که اثبات ساختاری برای رشتۀ ادبیات فارسی باشد، برانگیختن اذهان صاحب‌نظران به تأمل دربارۀ هویت، نقش و بقای این رشته است. ممکن است بگویند اکنون که نگاه‌ها همه معطوف به مطالعات میان‌رشته‌ای در جوامع دانشگاهی است این پافشاری بر تحدید کار حرفه‌ای در یک رشته، وجهی ندارد. اما می‌دانیم که رشتۀ ادبیات فارسی با آن که به‌طور سنتی با بیشتر قلمروهای علوم قدیم، تداخل و تساهُم داشته اما تا کنون دامنۀ کار تخصصی خود را به دقت تعریف و تحدید نکرده است. این کتاب نخستین گام برای تبیین حدود و ماهیت دانش ادبیات‌شناسی است. مقدمۀ کار میان‌رشته‌ای آگاهی از حدود دانش و روش‌های هر رشته است. هم متخصص ادبیات‌شناس باید درک روشنی از تخصص خویش داشته باشد، هم پژوهشگری که از رشتۀ دیگری برای همکاری میان رشته‌ای به جانب ادبیات می‌آید نیازمند آگاهی از فرایندها و روش‌های مطالعات ادبی و زوایا و خبایای دانش ادبیات‌شناسی است.
امید آن که این درآمد بتواند گفت‌وگوهای روشنگرانه را در این موضوع تداوم بخشد. بدیهی است که از رهگذر بحث نقادانه و تضارب آراء اهل نظر، انتظارات جامعه و کارکرد فرهنگی و اجتماعی تحقیقات ادبی و چشم‌انداز آیندۀ این رشته بیشتر شایستۀ اِمعان نظر خواهد شد.
فهرست
سپاس‌گزاری …………………………………………………….. ۵
سخن پژوهشگاه…………………………………………………. ۷
پیشگفتار…………………………………………………………. ۱۹
۱. صد سال ادبیات‌شناسی در ایران……………………. ۲۵
۱-۱. پنج مرحله در تاریخ رشتۀ زبان و ادبیات فارسی………. ۲۶
۱-۱-۱. تأسیس نهاد ملی ادبیات (۱۳۰۷ -۱۳۳۲)……………. ۲۷
۲-۱-۱. گسترش نظام ادبی دانشگاهی (۱۳۳۲-۱۳۵۷) ……. ۲۸
۳-۱-۱. چرخش انقلابی نهاد ادبی (۱۳۵۷-۱۳۷۰) …………… ۳۰
۴-۱-۱. تکثرگرایی با نظریۀ ادبی (۱۳۷۰-۱۳۹۰) ……………… ۳۳
۵-۱-۱. چالش با کارآمدی (از اواخر دهۀ ۸۰) …………………. ۳۶
۲-۱. محققان زبان و ادبیات فارسی …………………………… ۳۸
۱-۲-۱. پیشگامان مطالعات زبان و ادبیات …………………….. ۳۸
۲-۲-۱. استادان رشتۀ ادبیات فارسی ………………………… ۳۹
۳-۲-۱. ادبیات‌شناسانِ دیگر رشته‌ها …………………………. ۴۰
۳-۱. مبانی فکری ادبیات‌شناسی فارسی …………………… ۴۳
۱-۳-۱. رویکرد ملی‌گرا ………………………………………….. ۴۳
۲-۳-۱. رویکرد چپ‌گرا …………………………………………… ۴۵
۳-۳-۱. رویکرد اسلامی …………………………………………. ۴۷
۴-۳-۱. رویکرد نظریه‌گرا …………………………………………. ۴۹
۴-۱. ارزش متن ادبی در چهار نظرگاه ………………………… ۵۰
۲. رشتۀ ادبیات فارسی در ترازوی نقد ………………… ۵۵
۱-۲. گستردگی موضوع…………………………………………. ۵۵
۲-۲. اکتفا به حفظ و انتقال دانش……………………………… ۵۷
۳-۲. اَصالت گذشته و تاریخ…………………………………….. ۵۹
۴-۲. صدرنشانی ادبیات تعلیمی و عرفانی…………………… ۶۲
۵-۲. ایدئولوژی‌سازی ادبیات فارسی …………………………. ۶۳
۶-۲. تأکید بر معنای قطعی: انکار متن باز ……………………. ۶۵
۷-۲. بحران روش و نظام‌مندی …………………………………. ۶۶
۸-۲. ادبیات، بیرون از چالشهای علوم انسانی ……………… ۶۷
۳. از علم الادب به سوی ادبیات‌شناسی ……………. ۷۱
۱-۳. ادب چیست؟ …………………………………………….. ۷۲
۲-۳. ادیب و ادبیات‌شناس ……………………………………. ۷۲
۳-۳. چیستی ادبیات ………………………………………….. ۷۶
۴-۳. ادبیات و ارزش‌هایش ……………………………………. ۸۱
۱-۴-۳. ادبیات سازندۀ ارزش …………………………………. ۸۲
۲-۴-۳. ارزش خود ادبیات …………………………………….. ۸۵
۵-۳. چهار کنش اصلی در ادبیات ……………………………. ۸۸
۱-۵-۳. آفرینش ادبیات ………………………………………… ۸۸
۲-۵-۳. خوانش ادبیات ………………………………………… ۸۹
۳-۵-۳. آموزش ادبیات ………………………………………… ۹۰
۴-۵-۳. پژوهش ادبیات ……………………………………….. ۹۰
۶-۳. ادبیات‌شناسی، یک رشتۀ دانشگاهی ………………. ۹۵
۷-۳. آموزش علمی ادبیات …………………………………… ۹۹
۱-۷-۳. آموزش نگارش خلاق ………………………………… ۱۰۰
۲-۷-۳. آموزش ادبیات و بازار کار …………………………….. ۱۰۴
۴. پژوهش در ادبیات …………………………………….. ۱۱۱
۱-۴. گسترۀ پژوهش در ادبیات ……………………………… ۱۱۲
۲-۴. پژوهش ادبی چیست؟ ………………………………… ۱۱۳
۱-۲-۴. سه اصل نظامبخش در پژوهش ادبی …………….. ۱۱۳
۲-۲-۴. کانون شناخت در ادبیات‌شناسی………………….. ۱۱۷
۳-۲-۴. شاخه‌های پژوهش و کانونهای شناخت ………….. ۱۲۰
۳-۴. نقش ذوق ادبی در پژوهش …………………………… ۱۲۶
۵. فرایندهای حرفه‌ای در پژوهش ادبی ……………. ۱۳۷
۱-۵. متن‌پژوهی……………………………………………….. ۱۳۹
۲-۵. زبان‌پژوهی ادبی………………………………………… ۱۴۷
۳-۵. شکل‌‌پژوهی ……………………………………………. ۱۴۹
۴-۵. متن‌گردانی پژوهی …………………………………….. ۱۵۲
۵-۵. معنی‌پژوهی ……………………………………………. ۱۵۴
۶-۵. همسانی‌پژوهی ……………………………………….. ۱۵۸
۷-۵. پژوهش انتقادی متن ………………………………….. ۱۶۱
۱-۷-۵. نقد ادبیِ متن ……………………………………….. ۱۶۴
۲-۷-۵. نقد فرهنگی ِمتن ……………………………………. ۱۶۶
۸-۵. تطورپژوهی …………………………………………….. ۱۶۹
۹-۵. نظریه‌پژوهی ……………………………………………. ۱۷۲
۱۰-۵. همپوشانی فرایندها ………………………………… ۱۷۴
۶. کاربران دستاورد پژوهش‌های ادبی …………… ۱۷۷
۱-۶. پژوهش ادبی در خدمت ادبیات‌شناسی ………….. ۱۷۹
۲ -۶. پژوهش ادبی در خدمت دیگر دانش‌ها …………… ۱۸۱
۱-۲-۶. ادبیات و جامعه‌شناسی …………………………. ۱۸۴
۲-۲-۶. ادبیات و روان‌کاوی ………………………………… ۱۸۵
۳-۲-۶. ادبیات و زبان‌شناسی ……………………………. ۱۸۶
۴-۲-۶. ادبیات و تاریخپژوهی …………………………….. ۱۸۷
۳-۶. سهم ادبیات در همکاری میان‌رشته‌ای …………… ۱۸۸
۴-۶. پژوهش ادبی در خدمت جامعه ……………………. ۱۹۰
۱-۴-۶. مأموریت اجتماعی ادبیات‌شناسی …………….. ۱۹۰
۲-۴-۶. کارکرد اجتماعی نقد ادبی ………………………. ۱۹۴
انجام سخن ……………………………………………. ۱۹۷
چند پیشنهاد برای پویایی رشتۀ ادبیات فارسی ……… ۱۹۹
مرام‌نامۀ ادبیات‌شناسان ………………………………… ۲۰۰
پیوست ……………………………………………………. ۲۰۷
گرایش‌های کارشناسی ادبیات انگلیسی ……………. ۲۰۷
نمایه ………………………………………………………. ۲۰۹
