کتاب «بریتانیا و انقلاب مشروطه ایران (۱۹۰۶ ـ ۱۹۱۱) سیاست خارجی، امپریالیسم و اپوزیسیون» نوشته منصور بنکداریان (ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: نشر نامک) در سی و ششمین نشست نقد کتاب موسسه خانه کتاب بررسی شد. این کتاب اثر شایستۀ تقدیر سی و دومین دورۀ انتخاب کتاب سال بوده است. در این نشست مجید تفرشی، پژوهشگر آرشیو ملی بریتانیا، و کاوه بیات، تاریخ‌نگار، حضور داشتند. دبیری نشست نیز بر عهده جمشید کیانفر، رئیس خانه نقد کتاب ایران بود.
بی‌نظیر در بهره‌مندی از منابع بین‌المللی
تفرشی: از نقاط قوت کتاب این است که مولف خود در جریان ترجمه «بریتانیا و انقلاب مشروطه در ایران» بوده است. البته این موضوع، دو وجه دارد. نخست این‌که می‌تواند از بدفهمی‌های مترجم جلوگیری کند و دیگر آن‌که مولف ترجمه کتاب را به منزله ویرایش دوم اثر می‌داند که البته این به نفع ماست. از نظر بهره‌گیری از منابع بین‌المللی، این کتاب نظیر ندارد. به نظر من که سابقه بسیاری در بهره‌مندی از منابع را داشته‌ام، بهره بردن از منابع ادوارد براون بسیار دستاورد مهمی است.
بنکداریان برخلاف دیگر محققان، از منابع دست دوم براون استفاده نکرده است. البته بسیاری از اسناد گردآوری شده ادوارد براون هنوز امکان دسته‌بندی را نیافته‌اند. در سال‌های ابتدایی قرن بیستم شاهد سیاست واحد انگلستان در قبال تحولات ایران نیستیم و ایران را در کتاب «بریتانیا و انقلاب مشروطه در ایران» می‌بینیم. بنابراین اگر در پی خط واحد سیاست‌های انگلیسی هستید، نمی‌توانید در این اسناد موردی بیابید.
براون مکاتبات بسیاری با رسانه‌های انگلیسی داشت. ورود دستگاه دیپلماسی ایران به قرن بیستم و در واقع ورود ایران به چرخه جهانی با یک سری آرزو‌های بریتانیا در خلیج فارس همراه بوده است. سیاست استعماری و سیاست‌های حمایت از مشروطیت را باید با هم در کتاب دید. البته بخشی از اسنادی که نقش بریتانیا را در مشروطیت مثبت نشان می‌داد، چند سال پس از مشروطیت ترجمه و در هشت جلد کتاب به نام «کتاب آبی» چاپ شده بود.
کتاب «بریتانیا و انقلاب مشروطه در ایران» ابتدا در سال ۲۰۰۶ در دانشگاه آکسفورد برای نخستین بار رونمایی شد و بسیار مورد استقبال قرار گرفت. این کتاب از نظر متدولوژی، ضمن آن که یک چارچوب نظری دقیقی دارد، خود را در چنبره نظریات از پیش تعیین شده گرفتار نکرده است. کتاب از تئوری به عنوان ابزاری برای فربه کردن کتاب و چاپ آن بهره نگرفته است. کتاب «بریتانیا و انقلاب مشروطه در ایران» اثری نمونه و موفق است و خوشحالم که آن را برای دریافت جایزه کتاب سال پیشنهاد دادم.
به نظر من تلاش بنکداریان تقسیم‌بندی هوشمندانه‌ای است برای بررسی مناسبات اندیشمندان، افکار عمومی، رسانه‌ها، دولت‌ها و سیاستمداران اپوزیسیون غربی در قبال انقلاب مشروطیت ایران. این اثر، کتابی مهم است اما اشکالی که میتوان به آن گرفت، درصد کمتر بهره‌گیری از منابع اسنادی داخل ایران است. اما بسیار دشوار است که در این چارچوب کتاب دیگری به این خوبی نوشت.
معمولا در غرب به ندرت حاضر می‌شوند پایان‌نامه را بدون ویرایش مجدد نویسنده منتشر کنند. این کتاب بدون اضافات خاص یک پایان نامه چاپ شده است و قطعا ارزشمند‌تر از پایان‌نامه دکتری است.
کمیته ایران
بیات: بحث اصلی «بریتانیا و انقلاب مشروطه در ایران» تاریخ دیپلماتیک بریتانیا در ربع اول قرن بیستم است. این کتاب از منظر ایران به این حوزه تاریخی می‌نگرد و صرفا اثری درباره مناسبات ایران و بریتانیا نیست. بنکداریان از زمان سیاست قرن ۱۹ انگلیس که بر اساس نوعی نگرانی نسبت به توسعه‌طلبی روس شکل گرفت، این پژوهش را آغاز کرده است. ایران حوزه حائل بین امپراتوری روس و منافع بریتانیا در هند تلقی می‌شد و حفظ استقلال آن اهمیت پیدا می‌کرد و برای ایرانیان که گرفتار رقابت میان قدرت‌های بیگانه بودند، امید اتکا به حمایت بریتانیا را ایجاد می‌کرد.
بنکداریان درست از زمانی وارد بحث این کتاب می‌شود که چنین نگاهی در حال تغییر است. تحولاتی که از اوایل قرن بیستم شروع می‌شود و به اوج می‌رسد. خطر روس در این دوره در سیاست‌های بریتانیا کاهش می‌یابد و این کاهش به عنوان یک توافق بین فرانسه، بریتانیا و روسیه مطرح می‌شود. این تغییر سیاست در داخل بریتانیا با نقد‌هایی روبه‌رو می‌شود. محافظه‌کاران امپریالیست، گروه‌های مترقی، گروه‌های ذینفع منتقد بودند و در کمیته ایران دست به دست هم می‌دادند. بنکداریان به این عوامل سیاسی پرداخته است. در این کتاب تصویر آرمانی از کمیته ایران ارایه نشده است.
اثری درجه نخست از نظر تحقیق
بنکداریان در نتیجه‌گیری کمیته ایران را از جهاتی ناموفق نمی‌داند و معتقد است اگر این نوع انتقاد‌ها از سیاست بریتانیا نبود، احتمال این که لحن مساعد بریتانیا نسبت به روسیه بیشتر از حد قرارداد ۱۹۰۷ می‌بود، افزایش می‌یافت. کمیته ایران، کمیته موفقی برای افشای سیاست‌های بریتانیا در زمینه ایران بود. البته در عین حال، نظری هم به تحولات داخلی ایران دارد. پایداری مشروطیت در ایران نوعی مقاومت در قبال برتری‌جویی بریتانیا بود و بنکداریان تلاش موفقی در تاریخ‌نگاری این دوره دارد.
بنکداریان جدای از یک تحقیق ساده، نوعی نقد و فرانمایی دارد. تصویری یکدست از امپریالیسم و شرق‌شناسی ارائه می‌دهد. نادیده انگاشتن و فراهم آوردن زمینه چیرگی انگلستان را قبول ندارد و این را بر پایه تحقیقات نشان می‌دهد. در این کتاب با بریتانیایی با نقشه از پیش تعیین شده روبه‌رو نیستیم.
نوع نگاه ما به بریتانیا به نوع انتظارات ما از این کشور باز می‌گردد. امیدوارانه به حل مشکلاتمان در مواجهه بریتانیا با روس می‌نگریستیم. این انتظار را همواره در روابط خارجی و قدرت‌های بیگانه داشته‌ایم. این چارچوب را میتوان در کتاب بنکداریان دید.
معتقدم این کتاب اثری درجه اول از لحاظ تحقیق است. این رساله درباره هر موضوع دیگری مثل سیاست آلمان در چین هم اگر بود، باز هم کتاب جذابی به‌شمار می‌رفت و از نوع تحقیقاتی است که فقط در بریتانیا ادامه دارد.
بنکداریان، احمد محمود و عبدالحسین نوایی
کیانفر: کمتر کاری را در حوزه تاریخ معاصر به اندازه کار بنکداریان، میتوان بی‌طرفانه دانست. در این زمینه اگر بخواهیم منبعی یاد کنیم، میتوان از اثر احمد محمود یاد کرد که مبتنی بر خاطرات و سفرنامه‌ها نوشته شده است. هدف محمود معرفی ایران در گردونه جهانی بود یا شاید بتوان از کتاب در ایران و جهان، نوشته مرحوم عبدالحسین نوایی یاد کرد. مرحوم نوایی معتقد بود که باید گذشته را کنار گذاشت و باید دانست که از زمان آشنایی ما با دنیا چه اتفاق‌هایی افتاده است. مرحوم نوایی هم کمتر از اسناد بهره گرفته و به خاطرات رجال خارجی نظر داشته است. شاید در ایامی می‌زیسته که دسترسی چندانی به منابع دست اول نداشت.
کتاب‌های زیادی درباره تاریخ معاصر ایران نوشته شده است اما شمار کمتری از آن‌ها اسناد آرشیوی خارجی را بررسی کرده‌اند. اگر به این اسناد توجه کنیم و مطبوعات آن روز را ببینیم و از مراکزی که نام برده شد بهره بگیریم، دیدگاه ما نسبت به مسایل تاریخی روشن‌تر می‌شود.
———————-
*با ویرایش و اندک تلخیص
