جامعه شناسی روسپیگری
سعید مدنی قهفرخی
تهران: بنگاه کتاب پارسه، ۱۳۹۴
روسپیگری پدیده‌ای است که از کهن‌ترین ادوار حیات بشر در جوامع انسانی وجود داشته و در متون مختلف به روسپیگری در میان بابلیان، هندیان، رومیان، یونانیان و ایران باستان اشاره شده است. به‌جز دوران ابتدایی که در آن اشکالی از روابط جنسی آزاد رواج داشته و البته این عمل در آن دوران روسپیگری به حساب نمی‌آمد، تقریبا در تمام دوره‌های تاریخی این پدیده وجود داشته است. بنابراین آنچه این پدیده را از جامعه‌ای به جامعه دیگر متفاوت می‌کند، نوع و شکل آن و نحوه برخورد جوامع مختلف با این پدیده است.
روسپیگری یک واقعیت اجتماعی کهن و پدیده‌ای جان‌سخت است که به‌رغم اقدام حکومت‌ها برای حذف آن، همچنان در صحنه اجتماعی انسان‌ها حضور دارد. این پدیده غالبا یک مشکل یا مسئله اجتماعی محسوب شده و اغلب مورد تأیید جوامع نبوده است. ازاین‌رو، حکومت‌ها نیز معمولا خود را ملزم به تلاش برای ازمیان‌برداشتن روسپیگری دانسته و در برخورد با آن، روش‌ها و راهکارهای متفاوتی به کار گرفته اند. سازوکارهایی که هر حکومتی به کار بسته مبتنی بوده بر درک و دریافتی که از این پدیده داشته است. بااین‌حال این درک و دریافت هرچه باشد، حداقل در جوامع امروزی، در نظام حقوقی منعکس شده است. بنابراین تعاریف حقوقی ارائه‌شده از روسپیگری در قوانین و مقررات کشورهای مختلف به طور رسمی، مبانی نوع برخورد با آن بوده است. ازاین‌رو، مطالعه سیر تاریخی فحشا در بررسی وضعیت اجتماعی هر جامعه‌ای مهم است.
این مطالعات نشان می‌دهد این پدیده از کهن‌ترین انحرافات بشری است و از دیرباز به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی وجود داشته. بااین‌حال، تحقیقات علمی کمی درباره آن صورت گرفته، چنانکه در نظر بسیاری از جامعه‌شناسان روسپیگری گذشته‌ای طولانی اما تاریخچه‌ای کوتاه دارد. این امر به‌دلیل مشکلات جمع‌آوری اطلاعات علمی و قابل تعمیم از نمونه‌های مورد مطالعه روسپیان است. ازاین‌رو، فقدان تحقیقات دقیق و علمی منجر به نشر اطلاعاتی غلط درباره زمینه‌ها، عوامل، ماهیت و علل روسپیگری شده است.
به‌تازگی کتاب «جامعه‌شناسی روسپیگری» سعید مدنی‌قهفرخی از سوی نشر کتاب پارسه منتشر شده که می‌کوشد در جهت جبران این ضعف، پدیده حاضر را با نگاهی دقیق در پرتو نظریات جامعه‌شناسانه و فکت‌های تاریخی بررسی کند. این کتاب گزارشی است از وضعیت روسپیگری در جهان.
کتاب حاضر، جمع‌بندی مطالعات سال‌های گذشته درباره روسپیگری است. نویسنده ضمن مروری تاریخی بر وضعیت روسپیگری در ایران و جهان و قوانین مرتبط با آن، مجموعه یافته‌های حاصل از مطالعه خود و همکارانش را باعنوان «ارزیابی سریع وضعیت روسپیگری در شهر تهران» به یافته‌های قبلی افزوده تا تصویری به‌روزتر و شفاف‌تر از موضوع ارائه دهد. او سطوح متفاوتی برای روسپیان قائل است: «از روسپی سطح‌پایین تا متشخص. تفاوت اصلی آنها در این است که اولی بدون هرگونه انتخاب از هر تقاضای خدمات جنسی در قبال پرداخت پول استقبال می‌کند، به‌نحوی‌که رقابت در این سطح نازل باعث می‌شود که در چنبره زندگی فقیرانه اسیر بماند، اما دومی می‌کوشد از ویژگی‌های فردی‌اش حداکثر استفاده را بنماید و برای خود امکان انتخاب مشتری را فراهم کند». (ص۱۸)
بااین‌حال، به‌رغم این دسته‌بندی نویسنده نشان می‌دهد که روسپیان اغلب استثمار می‌شوند و فاقد امنیت برای زندگی هستند، اغلب اوقات بی‌پول هستند و از آنها سوءاستفاده می‌شود و تنها پاداشی که در زندگی نصیب‌شان شده فقر، بیماری و تنهایی است. کتاب مهم‌ترین تفاوت زنان تن‌فروش با دیگر زنان را در این می‌داند که «روسپیان اغلب دربرابر وضع اضطراری ناشی از فقر و نابرابری و برای گریز از پیامدهای نکبت‌‌بار آن وارد بازار تن‌فروشی می‌شوند، تا خود و خانواده‌‌شان را از وضعیت اسف‌بار نجات دهند». در این راستا کتاب حاضر می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد: روسپی کیست و روسپیگری از چه زمان و با چه هدفی گسترش یافت؟ علل و عوامل آن چیست؟ تاریخ روسپیگری در ایران از چه زمانی آغاز می‌شود و چه عواملی در رشد این پدیده تأثیرگذار بوده‌اند؟
کتاب حاضر در هشت فصل تنظیم شده است:
در فصل اول پس از بررسی مفهوم روسپی و سایر مفاهیم مرتبط با آن، مروری تاریخی بر وضعیت روسپیگری در ایران و جهان شده: از دوران باستان تا قرون وسطی و عصر رنسانس در جهان تا روسپیگری در عصر صفویه، قاجاریه، پهلوی و پس از انقلاب در ایران. در نهایت نیز گزارشی از وضعیت کنونی روسپیگری در جهان ارائه می‌شود: از آمریکا و کشورهای اروپایی تا کشورهای آسیای‌شرقی و خاورمیانه.
در فصل دوم نظریاتی درباره روسپیگری مطرح می‌شود: از جمله نظریاتی زیست‌شناختی، روان‌شناختی، جامعه‌شناختی، جرم‌شناختی و فمینیستی توضیح داده شده است. مجموع این نظریات را می‌توان چنین جمع‌بندی و خلاصه کرد که جامعه‌شناسان علت بروز این پدیده را به فقر، گرسنگی، چگونگی تعلیم و تربیت فرد در خانواده، بیکاری، نوسان اوضاع اقتصادی، مهاجرت و شهرنشینی، بی‌سوادی و ناآگاهی، کشمکش‌های خانوادگی و انحراف والدین نسبت می‌دهند.
در فصل سوم، به این سوال که «زنان روسپی چه کسانی هستند» پاسخ داده شده و در آن به بررسی ویژگی‌های فردی، خانوادگی و برخی ویژگی‌های اجتماعی زنان روسپی می‌پردازد.
در فصل چهارم به این سوال پاسخ می‌دهد که «چرا برخی زنان روسپی می‌شوند؟» ازاین‌رو، ضمن بررسی علل و عوامل روسپیگری این علل و عوامل در سه گروه فردی، خانوادگی و اجتماعی توضیح داده می‌شوند.
موضوع فصل پنجم به ارتباط روسپیگری با بیماری ایدز اختصاص دارد. اهمیت این بخش در مطالعات حاضر از زمان بروز این بیماری نزد زنان تن‌فروش و مشتریان آنها در جهان و همچنین ایران دوچندان شده است.
فصل آخر کتاب نیز به بررسی ابعاد حقوقی تن‌فروشی اختصاص دارد. در این فصل پس از مرور قوانین درباره روسپیگری در نظام حقوقی ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی، این قوانین با قواعد بین‌المللی در این زمینه بررسی و مقایسه شده‌اند. همچنین در این فصل به تبیین روسپیگری از منظر حقوق بشر نیز پرداخته شده است. درمجموع کتاب حاضر را می‌توان تحقیقی جامع درباب یکی از مخرب‌ترین پدیده‌های جوامع انسانی دانست که با پشتوانه نظری نسبتا جامع و با بهره‌گیری از روایات و فکت‌های تاریخی، تحقیقی علمی و قابل تعمیم به دست مخاطبان جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی رسیده است.
