مهدی نورمحمدی
خاطرات عارف قزوینی
به انضمام اشعار منتشر نشدۀ او،
به کوشش مهدی نورمحمدی
با مقدمۀ شادروان ایرج افشار
تهران: چاپ ۲، ۱۳۹۵
این کتاب، شامل خاطرات، مشاهدات، دست‌نوشته‌ها و اشعار منتشر نشدۀ عارف قزوینی شاعر و تصنیف سرای مشهور عصر مشروطیت است که در روستای گل زرد و همدان به رشتۀ تحریر درآمده و از لحاظ تاریخی اهمیت به‌سزایی دارد.
این دستنوشته های ارزشمند که نزد شادروان دکتر علی اقبالی برادر حسن اقبالی از یاران و دوستان ایام پایانی عمر عارف نگهداری می شد، مشتمل بر ۱۰ جزوه است که ۷ جزوۀ آن در سال ۱۳۰۵ خورشیدی در گل زرد و ۲ جزوه و ۳ ورق به انضمام ۴ نامه، بین سال های ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۲ خورشیدی در همدان به رشتۀ تحریر درآمده است. این جزوه ها عبارتند از:
۱) آشنایی با نجارزاده
2) گاردن پارتی پارک امین الدوله
3) در موضوع مسافرت بروجرد
4) خیال یک شبه در گل زرد دربارۀ وحدت ملی
5) سفر مهاجرت
6) کنسرت جمهوری
7) سفر ده روزۀ من به خرم آباد
8) سالارمنصور، از آزادی خواهی تا غارتگری
9) نیاکان من
10) نامه ها و اوراق پراکندۀ بازمانده
نکات مهمی که در این یاددداشت ها به آن اشاره شده، عبارتند از:
۱) این خاطرات، شامل اطلاعات جدیدی از سرگذشت عارف است که تا کنون اطلاعی در خصوص آن وجود نداشته است. در این خاطرات به مواردی چون شرح ورود عارف به عرصه مشروطه‌خواهی، سفر مهاجرت به استانبول، ملاقات او با سردار سپه در هنگام طرح قضیه جمهوری، انگیزۀ عارف از اجرای کنسرت جمهوری و برخی وقایع مشروطه اشاره گردیده که در منابع دیگر به آن اشاره نشده است.
۲) با مطالعۀ این نوشته ها به آگاهی های مهمی از زندگی عارف طی سال های ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۵ و نوع رابطه و دیدگاه او نسبت به رضا شاه می توان دست یافت که تا کنون اطلاعات واضح و روشنی در این خصوص وجود نداشته است.
۳) دربارۀ جنایات نظامیان و اُمرای لشکر رضا شاه در لرستان و توصیف وضعیت جغرافیایی دهکرد، گل زرد و سره بند اطلاعات مهمی ارائه شده که از لحاظ مطالعات تاریخی و لرستان پژوهی اهمیت فراوانی دارد.
۴)راجع به شخصیت های مشهور ادبی و هنری همچون: اشرف الدین حسینی (نسیم شمال)، ملک الشعرای بهار، وحید دستگردی، ایرج میرزا، میرزادۀ عشقی، رضازادۀ شفق، عبدالعظیم قریب، حبیب الله نوبخت، رشید یاسمی و علی نقی وزیری مطالب ارزشمندی عنوان نموده که از اهمیت بسیاری برخوردار است.
۵) دربارۀ سرشناسان و مشاهیر قزوین همچون: شهید ثالث، طاهره قره العین، میرزا حسن شیخ الاسلام، اشرف الدین حسینی (نسیم شمال)، میرزا یحیی واعظ، سید محمد ولدآبادی و حاج میرزا محمود امینی آگاهی های مهمی به دست داده که از لحاظ مطالعات قزوین شناسی حائز اهمیت فراوانی است. (ارزشمندترین و مهم ترین قسمت نوشتۀ عارف، مطالب ناگفته در خصوص اشرف الدین حسینی است که این مطالب در شناخت بهتر این شاعر بزرگ عصر مشروطه از اهمیت برخوردار است.)
۶) عارف در این جزوه ها، دربارۀ برخی رجال سیاسی، نمایندگان مجلس و آُمرای لشکر همچون: سلیمان میرزا اسکندری، مشیرالدله، مؤتمن الملک، سید حسن مدرس، قوام السلطنه، وثوق الدوله، محمدعلی فروغی، نظام السلطنۀ مافی، قائم مقام الملک رفیع، سید ضیاءالدین طباطبایی، محمدرضا مساوات، تیمورتاش، میرزا احمد قزوینی، دبیراعظم، سپهبد امیراحمدی، سرلشکر طهماسبی، سرلشکر خزاعی و خدایار خان اظهار نظر و دیدگاه خود را نسبت به این افراد بیان نموده است.
۷) این یادداشت ها مشتمل بر غزلیات، قصاید، مقطعات و مفرداتی منتشر نشده از عارف قزوینی و همچنین عکس هایی کمتر دیده شده از اوست که در دیوان وی نیامده است.
زینت بخش این خاطرات، مقدمۀ شادروان استاد ایرج افشار است که در ابتدای آن چنین نوشته است: «یکی از اتفاقات ادبیِ تازۀ خوشایند، به دست آمدن ۹ دسته نوشتۀ سرگذشت واره از عارف قزوینی است، همراه با چند نامه ای که در خاندان محترم اقبالی همدان بر جای مانده و برای آن که نابود نشود، جملگی به انجمن آثار ملی (که اینک انجمن مفاخر نام گرفته است) سپرده شده است و فاضل گرامی آقای مهدی نورمحمدی کوششگر خوش اقبال که خواندن و نوشتن و چاپ کردن و در حقیقت احیاء آن ها را بر عهده داشته، در مقدمۀ دلپسند خود به کیفیت و کمیت آن ها پرداخته است و دیگر جایی برای دوباره گویی نیست. مشتاقان تاریخ ادبی عصر مشروطه، ارج کار او را به خوبی خواهند دانست…»
خاطرات عارف قزوینی بعد از گذشت ۸ سال از چاپ اول که نایاب شده بود، در ۶۲۵ صفحه و قیمت ۶۵ هزار تومان در کتابفروشی ها در دسترس دوستداران کتاب است.
