مجید غلامی جلیسه
بیاض
ناصرالدین شاه چندین سفر به فرنگستان داشت که هرکدام بارها چاپ و انتشار یافته است. در این مقاله نگاهی می کنیم به این سفرها و نسخه‌های خطی بجای مانده از آنها و همچنین چاپها و ترجمه‌های مختلف آنها.
ناصرالدین شاه از جمله پادشاهانی بود که سفر را جز لاینفک سیستم حکومتی خود قرار داده بود و هر از چندگاهی سفرهایی در شهرهای ایران و یا کشورهای خارجی انجام می‌داد، و از جمله عادات پسندیده وی نگارش یادداشت‌های روزانه و حتی چاپ و انتشار آنها بود. هرچند عده‌ای به این سفرها خاصه به کشورهای اروپایی نگاهی مغرضانه داشته، اما حقیر بشخصه معتقدم که این سفرها در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگ نتایج فراوانی داشته که البته مجال پرداختن به آن در این محل نیست.
ناصرالدین شاه در مدت حکومت خود بر ایران سه بار به مسافرت فرنگ رفت، به جهت علاقه ناصرالدین شاه به ثبت وقایع و چاپ و انتشار آنها نه تنها این سفرنامه‌ها توسط دستگاه دولتی چاپ و انتشار یافته بلکه به جهت اهمیت حکومت قاجار در دوره وی این سفرنامه‌ها توسط ناشران دیگر چاپ و انتشار پیدا کرده و بارها نیز به زبانهای مختلف ترجمه و انتشار پیدا کرده است. که ترجمه این سفرنامه‌ها به زبانهای روسی، آلمانی، انگلیسی و فرانسه حاکی از اهمیت اطلاع این کشورها از افکار و برنامه‌های ناصرالدین شاه و حکومت قاجار برای آنها داشته است.
در کنار ثبت وقایع توسط ناصرالدین شاه برخی از همراهان وی نیز اقدام به نگارش سفرنامه‌های ناصرالدین شاه به قلم خود نموده‌اند که از آن جمله می‌توان به سفرنامه فرنگستان نوشته شخصی به عیوق اشاره کرد که سفر اول وی را در تاریخ ۲۱ صفر ۱۲۹۰ ق. به فرنگستان را به صورت منظوم درآورده است. دو نسخه از این سفرنامه در کتابخانه ملی به شماره ۵۰۴ و کتابخانه دانشگاه تهران به شماره ۱۶۹۲-ف موجود است. سفرنامه دیگری نیز از ناصرالدین شاه به نظم به شماره ۱۷۰۵-ف در زمره میکروفیلمهای دانشگاه تهران موجود است که البته تصویر نسخه‌ای به شماره ۴۸۲۳-۸۷۵ در کتابخانه ملی است.
اولین سفر به سال ۱۲۹۰ق. به انجام رسید. این سفر روز شنبه ۲۱ صفر از تهران آغاز و روز جمعه جمعه ۳ شعبان همین سال با برگشت وی به تهران به اتمام رسید. در این سفر شاه با همراهان خود از تهران به انزلی و از آنجا با کشتی به قفقاز و روسیه رفت سپس به ترتیب از آلمان، بلژیک، انگلستان، فرانسه سوئیس، ایتالیا، اتریش و عثمانی دیدن کرد و سرانجام از راه قفقاز با کشتی به انزلی بازگشت و رهسپار تهران گردید. از این سفرنامه سه نسخه خطی در کتابخانه های مجلس به شماره ۹۹۳۶ و کتابخانه مرعشی به شماره ۱۵۷۰۰ و ۶۷۹۳ موجود است .
(۱)
سفرنامه ناصرالدین شاه به انگلستان
کاتب: موسوی تستری، علی بن ابوالحسن
به اهتمام: کشکول شیرازی، محمدعلی
بمبئی: بی‌چا، ۲۴۲ص.، ۱۲۹۰ق.
(۲)
روزنامه سفر فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (۱۲۴۷-۱۳۱۳ق.)
به اهتمام: کشکول شیرازی، محمدعلی
بمبئی: بی‌چا، ۲۴۳ص.، ۱۲۹۳ق.
در ابتدای کتاب قصیده‌ای از علی بن ابوالحسن موسوی تستری جزایری نوشته شده است. همچنین عکس ناصرالدین شاه نیز در ابتدای کتاب آورده شده و در یعضی صفحات نیز عکسهایی از شخصیهای دیگر نیز موجود است.
[بیاض؛ ملی]
(۳)
سفرنامه ناصرالدین شاه بفرنگ
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (۱۲۴۷-۱۳۱۳ق.)
کاتب: توکلی، محمدحسین
بمبئی: چاپخانه شیخ عبدالوهاب بن محمدمؤمن شیرازی، ۱۷۳ص.، ۱۲۹۳ق.
[بیاض]
(۴)
روزنامه سفر فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (۱۲۴۷-۱۳۱۳ق.)
کاتب: توکلی، محمدحسین
به اهتمام: شیرازی، عبدالوهاب بن محمدمومن
بمبئی: بی‌چا، ۱۷۲ص.، مصور، ۱۲۹۳ق.
[ملی]
(۵)
انتخاب از روزنامه سفر اول فرنگستان
کلیمی پرس، ۲۵ص.، ۱۹۰۹م.
[بیاض]
ترجمه‌ها
(۶)
A Summarized translation with verbatim extracts of the Dairy of H. M. The Shah of persia.../ by J. W. Redhouse. London: Harrison and sons, ۱۹۸P, ۱۸۷۴.
کتابشناسی:
ترجمه‌ای مختصر از سفر اول ناصرالدین شاه به فرنگ که توسط ج‍ی‍م‍ز ویلیام رده‍اوس (۱۸۱۱- ۱۸۹۲) به زبان انگلیسی به نگارش درآمده است.
(۷)
Пребывание шаха Наср-Эддина в России. СПб. ۱۸۸۹.
کتابشناسی:
گزیده ای از این سفرنامه به زبان روسی توسط ک‍وری‍ان‍در در سن پترزبورگ چاپ و انتشار یافته است.
(۸)
Ein Harem in Bismarcks Reich:Das ergotzliche Reisetagebuch des Nasreddin Schah/ Herausgegeben von Hans Leicht. Tubingen: Horst Erdmann Verlag.,۳۱۵p,۱۹۷۵.
کتابشناسی:
ترجمه‌ای به زبان آلمانی توسط هانس لایشت به چاپ رسیده است.
(۹)
The selected portion from the diary of Nasiru – D- Din shah/ English tranlation by Muhammad Kazim SHirazi. Calcutta: S. N, ۱۹۰۸.
کتابشناسی:
مختصری از این سفرنامه نیز به زبان انگلیسی توسط محمدکاظم شیرازی (۱۲۵۳-۱۳۱۳) در هند به چاپ رسیده است.
تصحیح و چاپ جدید
(۱۰)
سفرنامه ناصرالدین شاه (سفر اول)
مقدمه: مستوفی، عبدالله
اصفهان: اندیشه اصفهان، ۲۵۳ص.، ۱۳۴۳ش.
(۱۱)
روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر اول فرنگستان
تصحیح: قاضیها، فاطمه (۱۳۳۵- )
تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد، ۶۱+۶۰۱ص.، ۱۳۷۷ش.
(۱۲)
سفر فرنگستان ناصرالدین شاه قاجار
تهران: مجمع قرآنی شیعه علی (ع)، ۲۸۵ص.، ۱۳۸۰ش.
این سفر به سال ۱۲۹۵ق. صورت پذیرفت این سفر از سلخ ربیع الاول آغاز و در هشتم شعبان همان سال پایان می‌گیرد و طی آن ناصرالدین شاه و همراهانش از رودخانه ارس و قفقاز به مسکو و پطرزبورغ رفتند و پس از بیرون رفتن از خاک روسیه به لهستان، آلمان، فرانسه و اتریش مسافرت نموده از راه روسیه به کشور بازگشتند.
ناصرالدین شاه به جهت سفر به اروپا سفری به روسیه نیز داشته که ۸ روز به طول می‌انجامد آنچنانکه در این سفرنامه آمده است در تاریخ ۱۱ ربیع الاول برای این سفر در انزلی به کشتی نشسته و روز هشتم از روسیه خارج می‌ود که علی الظاهر سفر دوم ناصرالدین شاه است. نسخه ای از آن در کتابخانه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به شماره ۲۲ موجود است و میکروفیلم آن نیز در دانشگاه تهران به شماره ۲/۳۵۸۴-ف نگهداری می‌شود.
(۱۳)
سفرنامه به فرنگ
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (۱۲۴۷-۱۳۱۳ق.)
به اهتمام: محمدحسن اعتماد السلطنه
تهران: دارالطباعه خاصه دولتی، [۲۵۹ص].، ۱۲۹۶ق
[بیاض؛ ملی]
(۱۴)
روزنامه سفر فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (۱۲۴۷-۱۳۱۳ق.)
به اهتمام: کشکول شیرازی، محمدعلی
بمبئی: بی‌چا، ۲۱۶ص.، ۱۲۹۷ق.
[ملی]
(۱۵)
روزنامه سفر دویم فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (۱۲۴۷-۱۳۱۳ق.)
به اهتمام: ملک الکتاب شیرازی
بمبئی: بی‌چا، ۱۶۶ص.، مصور، ۱۲۹۸ق.
[بیاض؛ ملی]
(۱۶)
سفرنامه فرنگستان
به اهتمام: ملک الکتاب شیرازی، محمد بن محمدرفیع
بمبئی: بی‌چا، ۲۱۲ص.، ۱۳۰۲ق.
(۱۷)
سفرنامه فرنگستان: سفر دوم
کاتب: کلهر، محمدرضا بن محمدرحیم (۱۲۴۵-۱۳۱۰ق.)
مقدمه و فهرست: افشار، ایرج (۱۳۰۴-۱۳۸۹ش.)
تهران: شرق، ۲۴+۲۸۸ص.، ۱۳۶۳ش.
(۱۸)
روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر دوم فرنگستان
تصحیح: قاضیها، فاطمه (۱۳۳۵- )
تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد، ۵۷+۴۹۷+۴۳ص.، ۱۳۷۹ش.
(۱۹)
سفرنامه ناصرالدین شاه به اروپا (سفر دوم)
مترجم: دو نرمان، ل
نستعلیق، ۱۸۲ برگ، ۲۲ سطر کامل، اندازه سطور: ۱۳۰×۲۴۰؛قطع: ۱۹۵×۳۲۰، قرن ۱۳ ق. [۵-۱۱۸۳۹]
آغاز:Journal du second Voyage de s M.I
انجام: autres Kations Sur … Chemin …
کتابشناسی:
سفرنامه دوم ناصرالدین شاه به فرنگستان به وسیله لویی دونرمان به زبان فرانسه ترجمه شده است.
(۲۰)
The diary of H.M. the Shah of Persia during his tour through Europe in ۱۸۷۳. ]translated] by Albert Houtum Schindler, Baron Louis De Norman. London : John Murray xx, ۴۲۷ p, ۱۸۷۴.
کتابشناسی:
ترجمه سفرنامه دوم ناصرالدین شاه به زبان انگلیسی که درست یکسال بعد از مسافرت او به اروپا توسط هوتم شیندلر (۱۸۴۶-۱۹۱۶م.) به انجام رسیده و منتشر می‌شود.
این سفر در سال ۱۳۰۶ق. صورت گرفت. این سفر از ظهر روز شنبه ۱۲ شعبان آغاز و در ۲۴ صفر ۱۳۰۷ق. با ورود به تهران اتمام می‌پذیرد. شاه و همراهانش از تهران به کرج و قزوین رفته و از آنجا به آذربایجان عزیمت می‌کنند و پس از عبور از رود ارس وارد قفقاز و روسیه می‌گردند. از آنجا نیز به لهستان، آلمان، هلند و سرانجام بلژیک می‌روند. بعد از آن به انگلستان، فرانسه و اتریش و در ۲۸ ذی حجه با اقامت و سیاحت در مجارستان خاتمه می‌یابد. و در نهایت در ۲۴ صفر در تهران این سفر به اتمام می‌رسد.
نسخه ای از سفرنامه سوم ناصرالدین شاه به به فرنگ در کتابخانه آستان قدس موجود می‌باشد که در تاریخ رجب ۱۳۰۰ق. کتابت شده است.
(۲۱)
روزنامه سفر سوم فرنگستان
ناصرالدین قاجار، شاه ایران (۱۲۴۷-۱۳۱۳ق.)
به اهتمام: محمدحسن اعتماد السلطنه
تهران: دارالطباعه خاصه دولتی، ۴۱۱ص.، ۱۳۰۸ق.
[بیاض؛ ملی]
(۲۲)
وقایع مسافرت و سیاحت ساحت فرنگستان
کاتب: شیرازی، داود
به اهتمام: شیرازی، ملک الکتاب
بمبئی: بی‌چا، ۱۷۶ص.، مصور، ۱۳۰۹ق.
تصاویر: ناصرالدینشاه، الکساندر امپراطور روسیه، ویلیام پادشاه هلند، پادشاه بلژیک، ویکتوریا ملکه انگلستان، سدی کارنوت رئیس جمهور فرانسه و هامبرت شاه ایتالیا.
[بیاض؛ ملی]
(۲۳)
سفرنامه ناصرالدین شاه
کاتب: شریفی، محمدجواد بن زین العابدین بن یوسف
به اهتمام: اعتمادالسلطنه مراغی، محمدحسن بن علی
تهران: چاپخانه دولتی، ۱۹۳ص.، ۱۳۱۱ق.
[بیاض]
(۲۴)
روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه در سفر سوم فرنگستان
تصحیح: رضوانی، محمداسماعیل
تصحیح: قاضیها، فاطمه
تهران: سازمان اسناد ملی ایران، دفتر پژوهش و تحقیقات رسا، ۵۱۱ص.، ۱۳۷۰ش.
* با اندک ویرایش
