آزاده دواچی
شهرگون
سرعت و رشد ارتباطات در چند سال گذشته نه تنها بر جنبههای مختلف زندگی عادی جوامع امروزی تاثیر فراوانی گذاشته است، بلکه بخش وسیعی از ادبیات و هنر را نیز تحت تاثیر خود قرارداده است. در طول چند سال گذشته با رشد وسایل ارتباطی و گسترده شدن فضای مجازی، در ساختار و فرم ارائهی آثار هنری به خصوص ادبیات مدرن ایران، تغییرات فراوانی ایجاد شده است.
در طول چند سال گذشته با فراز و نشیبهایی که در حیات اجتماعی و جنبشهای سیاسی داخل ایران ایجاد شده است، گسترش فضای مجازی تاثیر دو چندان بر نوع و شکلگیری ساختار ادبیات بهخصوص در کارهای نسل جوان داشته است. آنچه که مسلم است نگاه شکلگرفته شده در این فضا هم میتواند در تضاد با دستاوردهای ادبیات مدرن باشد و هم میتواند به صورت غیرمستقیم و یا مستقیم در پیشرفت و دگرگونی ساختار ادبیات مدرن ایران بهخصوص در درازمدت تاثیرات مثبتی بگذارد.
اما مهمترین تاثیر فضای مجازی را در شکلگیری ادبیات ایران میتوان در گسترش نشر چاپی، توسعهی وبسایتهای ادبی، انتشار شعر و داستان در فضاهایی چون فیسبوک و غیره دانست. این مسئله به خصوص از آنجا اهمیت پیدا میکند که در چند سال گذشته به دلیل سختگیریهای وزارت ارشاد ایران، آثار زیادی اجازهی انتشار نیافتهاند و بسیاری از آنان در محاق توقیف و سانسور گرفتار شده است. با وجود اهمیت زیادی که گسترش نشر الکترونیکی و فضای مجازی در توسعهی ادبیات زیر زمینی ایران و به خصوص مبارزه با سانسور ایفا کردهاست همچنان این نوع نشر ابزاری جدی برای توسعهی ادبیات مدرن در ایران که بتواند در خارج از ایران هم تاثیرگذار باشد تلقی نمیشود. در آسیب شناسی همین مسئله میتوان دو نگاه متفاوت به توسعهی فضای مجازی را در ایران دید که در تضاد باهم هستند اما هر کدام آسیب شناسی خاص خود را هم دارد:
۱- نگاه محافظهکاری که به نوعی در برابر گسترش فضای مجازی و تاثیر آن بر فضای ادبی ایستادگی میکند و چندان مایل به دخالت این فضا در حوزهی ادبیات نیست، چرا که در ایننگاه نوع شکلگیری ادبیات در فضای مجازی نمیتواند پایدار و تاثیرگذار باشد و از سوی دیگر کیفیت آثار شکل گرفته شده در این فضا یعنی انتشار تصاویر همراه با شعر، عکس و غیره به صورت مجازی به زودی به فراموشی سپرده میشود. از سوی دیگر در این نوع از نگاه به فضای مجازی، انتشارات چاپی ارزش و بهای بیشتری نسبت به انتشارات مجازی دارد و از سوی دیگر میتواند به صورت کارسازتر و موثرتری به دست مخاطبان برسد.
در این نگاه به انتشارات مجازی و گسترش شعر و داستان در اینترنت تاکید بر مخاطبی که دسترسی به اینترنت ندارد. و شکل سادهای از خواندن و نوشتن مدنظر است. از سویدیگر اکثر طرفداران این نگاه، سانسور را دلیل مناسبی برای ارائه و نشر آثار به صورت الکترونیکی نمیدانند و تنها به نوع خاصی از ادبیات نگاه میکنند که قادر است در فضای داخل ایران شکل بگیرد. در برخورد محافظهکارانه با نشر الکترونیکی و قدرت انتشار در فضای مجازی، مسئلهای که اصلا به آن توجه نمیشود حضور حجم زیادی از نویسندگان در خارج از ایران است. به خصوص که فضای مجازی را بهعنوان پلی میان نویسندگان مهاجر و مخاطب داخل ایران در نظر نمیگیرند.
۲- نگاه نوع دوم به گسترش ادبیات در فضای مجازی نگاهی مدرنتر است. معمولا موافقان نشر آثار در فضای مجازی از آن دسته از نویسندگانی هستند که سانسور را تجربه کردهاند. گسترش شعر و داستان در فضای مجازی در نگاه این نوع از نویسندگان میتواند به بازیابی ادبیات سانسورشده کمک کند. از سوی دیگر بهعنوان پلی میان ادبیات زیرزمینی ایران، سانسور و نشر کتابها در نظر گرفته شود. اما مشکل این نوع نگاه در عدم ارائهی راهکارهای موثر برای بسط فضای مجازی و حرفهایکردن آن برای انتشار ادبیات است. با اینکه در این نوع نگاه ادبیات به طریق اینترنتی و مجازی به مخاطب میتواند بدون سانسور منتقل شود، اما راهکارهای لازم برای بسط و توسعهی تکنیکی این نگاه ارائه نمیشود.
در آسیبشناسی گسترش ادبیات در فضای مجازی میتوان گفت که راههای تکنیکیکردن این فضا و استفادهی همه جانبه از فضای مجازی بدون تغییر باقیمانده است. همین عدم تغییر در این نوع ساختار موجب شده است که گسترش ارائهی آثار ادبی در فضای مجازی نتواند به ابزاری حرفهای در ادبیات مدرن ایران تبدیل شود و یا برای ارایهی سریعتر و بیدغدغهتر به مخاطب به کارگرفته شود.
عوامل توسعه ادبیات در فضای مجازی
تاثیر فضای مجازی را به خصوص در چند سال گذشته در بنا و رشد ادبیات نمیتوان نادیده گرفت. عوامل مهمی که می توان در توسعهی ادبیات در فضای مجازی برشمرد به شرح زیر است:
۱- مبارزه با سانسور و اجازهی نشر کتاب: هرچقدر فضای مجازی توسعه و قدرت بیشتری پیدا کند قدرت در برابر سانسور بیشتر میشود این مسئله به خصوص از آنجایی اهمیت دارد که اثار بسیاری به دلیل سانسور در داخل ایران قابل انتشار نیست بنابراین نشر و بازتاب شعر و داستان در فضای مجازی به نوعی مقاومت در برابر سانسور و جلوگیری از توسعهی ادبیات زیرزمینی است.
۲- پل زدن میان ادبیات داخل ایران و ادبیات مهاجرت: به دلیل شدت گرفتن مهاجرت در چند سال گذشته و همینطور فشار بر نویسندگان داخل و خارج، بسیاری از نویسندگانی که به خارج از ایران مهاجرت کردهاند تنها پل ارتباطی خود با مخاطب داخل ایران را همین نشر مجازی میدانند. اهمیت این ارتباط تا جایی است که نویسنده و مخاطب را به اثر مورد نظر نزدیکتر میکند و از یک سو بر تنوع و شکلگیری آثار ادبی در دو فضای داخل و خارج یاری میرساند.
۳- صادرکردن ادبیات داخل به خارج و بالعکس: این روند نیز در توسعهی ادبیات ایران تاثیر شگرفی دارد بهخصوص که توسعهی آن ادبیات را بهسمت جهانیشدن نزدیک میکند و از انزوا و محصورشدن در یک فضای خاص جلوگیری میکند. اهمیت این مسئله بهدلیل خواندهشدن ادبیات داخل ایران توسط مخاطب مهاجر و یا هر مخاطب دیگری است که به راحتی دسترسی به فضای نشر در داخل ایران نداشته باشد. همین روند موجب آشنایی و بهروز شدن مخاطبان با فضای ادبیات داخل ایران میشود و نوعی گرایش متفاوت و بازبینی را در روند آفرینش ادبی ایجاد میکند. به روز شدن مخاطب خارج از ایران با ادبیات داخل ایران گرچه از طریق انتشارات چاپی هم ممکن است اما سرعت در انتشار و به روزرسانی آثار الکترونیکی مخاطب را به روزتر و زودتر به اثر منتشره میرساند.
۴– تنوع در ساختار و شکل ادبیات مدرن: با اینکه به دلیل سانسور حاکم بر فضای ادبی در ایران بسیاری از آثار نمیتوانند منتشر شوند، فضای مجازی به بسیاری از نویسندگان این فرصت را داده است که در فرم و ساختار زبان و روایت تنوع ایجاد کنند. از آنجا که سختگیریهای وزارت ارشاد در تغییر در ساختار ادبیات عموما چاپ بسیاری از آثار جدید را با مشکل مواجه کرده است، اما فضای مجازی و اینترنتی این قدرت را به بسیاری از نویسندگان داده است که با توجه به امکانات در فضای مجازی بدون دغدغه و نگرانی از گرفتارشدن در سانسور، دست به انتشار آثار خود بزنند. همین موجب ارائهی تنوع در ساختار و محتوای بسیاری از آثار شده است و آنها را از یک فرم و محتوای خاص و کلیشهای و یا از حذف شدن در امان نگاه داشته است.
۵- تشکیل حلقهها و گروههای ادبی در فضای مجازی: از دیگر تاثیرات فضای مجازی بر ادبیات مدرن ایران شکلگیری حلقههای ادبی و مبادلهی شعر و اطلاعات میان نویسندگان در فضای مجازی و همچنین توسعه و گسترش حلقههای ادبی در فضای مجازی است. شاید بتوان مهمترین تاثیر این حلقههای ادبی را در ارتباط میان نویسندگان در داخل و خارج دانست. از سوی دیگر با توجه به پراکندگی نویسندگان در مناطق مختلف فضای مجازی و ایجاد این حلقههای ادبی مجازی به نوعی ارتباط میان نویسندگان در جغرافیای مختلف را بههم ممکن تر و نزدیکتر ساخته است. این امر می تواند در تبادل اطلاعات و همینطور آگاهی و بحث مجازی نویسندگان پیرامون ادبیات تاثیرگذار باشد.
نتیجه: با توجه به موارد بالا میتوان گفت که تاثیر فضای مجازی بر ادبیات مدرن ایران تنها محدود به یک یا دو مورد نیست، در کنار همهی موارد ذکر شده میتوان موارد زیادی را از توسعهی فضای مجازی دید. به عبارت دیگر همچنان که نشر چاپی در ارایه آثار اهمیت فراوانی دارد اما بد نیست که به راهکارها و تاثیر دو چندان فضای مجازی در ادبیات مدرن ایران توجه شود، چرا که هر چه قدر توسعهی این فضا به خصوص در حوزهی ادبیات تخصصیتر و تکنیکیتر شود، تاثیر پرثمرتر و مهمتری هم خواهد گذاشت که به مرور به بخش جداییناپذیری از ادبیات تبدیل خواهد شد.
———————
*با ویرایش نثر و اطناب جملات
