«هنر معاصر ایران»، با عنوان فرعی «ریشه‌ها و دیدگاههای نوین» تألیف حمید کشمیرشکن (نشر نظر، ۱۳۹۳)، کتابی کم نظیر در حوزه تاریخ‌نگاری هنر است که به هنر معاصر ایران از زمان شکل‌گیری هنر اروپایی در دوره ناصرالدین شاه تا دوران مدرن پرداخته است.
کشمیرشکن در این پژوهش مفصل از دوران ناصرالدین‌شاه تا کمال‌الملک و شاگردانش، به دوران معاصر و هنر مدرن که به‌قول پرویز تناولی شاید بیش از هفت دهه عمر ندارد، رسیده است. کشمیرشکن در این کتاب تحقیق جامعی از تاریخ هنر ایران به‌دست داده است و هیچ دوره‌ای را وا‌نگذاشته است.
مولف خود البته معتقد است که این کتاب به‌معنای دقیق اصطلاح تاریخ‌نگاری هنر، به‌معنای توصیف و مطالعه نحوه نگارش تاریخ هنر یا نشان‌دادن سیر خطی نگارش و مطالعه هنر در صد سال گذشته نیست و او بیشتر چگونگی نحوه نگارش تاریخ هنرهای بصری را مدنظر داشته است و کار او ترکیبی است از مدل‌های تاریخ هنر تشریحی و تاریخ اجتماعی، پس روایت محضِ تاریخ هنر نیست.
کشمیرشکن این پژوهش را از بیست سال پیش آغاز کرده بود. پژوهش، گردآوری، مشاهدات و مصاحبه‌ها از همان زمان تداوم یافت و به‌گفته خودش بخش‌های بسیاری از تاریخ نانوشته هنر ایران حاصل مشاهدات سالیانِ او است. به‌خصوص در دوره بعد از انقلاب و آنچه در نوشته‌های محققان غربی نیز نیامده است.
«تاریخ هنر معاصر»، به بررسی و تحلیل تاریخ هنر مدرن و معاصر ایران همراه با ارزیابی دوباره رابطه بین گذشته فرهنگی مدرنیسم و مسئله معاصریت می‌پردازد. جدا از ویژگی‌های کتاب همچون جامعیت و فقدان چنین تاریخ‌نگاری‌ای در حوزه هنر، کتاب بخش‌های جالب‌توجهی دارد که در کتاب‌هایی از این‌دست کمتر به آنها توجه شده است.
از بخش‌های مهم کتاب یکی مکتب سقاخانه‌ای است که بر اصالت مکتب شرقی تأکید دارد و بر مبنای آن نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای، قاجاری شکل گرفت. از دیگر بخش‌های جالب‌توجه، نقاشی در دوران انقلاب و جنگ است. هنرمندان ایرانی خارج از کشور هم یکی دیگر از این بخش‌ها است. هنرمندانی که شاید برخی‌شان تابعیت کشوری دیگر دارند اما شاخصه‌های هنرشان هنوز ریشه در هنر ایران دارد.
«هنر معاصر ایران» تحلیلی عمیق و روش‌مند و دارای افقی گسترده در یک قرن هنر ایرانی است و در این مسیر به تلاقی میراث سنت و مدرنیسم و تأثیر آن بر هنر ایران می‌پردازد و رابطه هنر با فرهنگ و سیاست را از طریق تشریح و تفسیر گفتمان‌های بنیادی و مطالعه آثار و هنرمندان شاخصِ این گفتمان‌ها نشان می‌دهد. همان‌طور که مؤلف هنر معاصر ایران معتقد است، این کتاب، هنر معاصر ایران را با پیگیری تاریخ تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و هنری بررسی می‌کند و مبنای آن نسبت هنر مدرن و معاصر با دیگر لایه‌های فرهنگ؛ مفاهیم معاصریت و خاص‌بودگی فرهنگی است.
گفتگوی مفصل شرق با مولف را در اینجا بخوانید که در مقدمه آن آمده است:
«هنر معاصر ایران؛ ریشه‌ها و دیدگاههای نوین» عنوان تألیف تازه حمید کشمیرشکن نویسنده، استاد دانشگاه و سردبیر سابق فصل‌نامه دوزبانه «هنر فردا» است. مشابه این کتاب پیش از این به قلم وی به زبان انگلیسی در خارج از ایران منتشر شده و کتاب حاضر بخشهایی از آن کتاب را در بردارد، به‌علاوه بخش‌های جدیدی که برای مخاطب ایرانی تغییر یافته‌اند.
به‌جز مقدمه‌ای جامع، کتاب دارای شش فصل با عنوانهای «پیش‌زمینه تاریخی»، «دهه‌ای تردید و رویارویی: مدرنیسم در مقابل وضع موجود»، «پرسش هویت، بومیگرایی و ملی‌گرایی در کنار مدرنیسم در هنر و فرهنگ اجتماعی- سیاسی: جنبش‌های نوسنت‌گرا»، «هنر پس از انقلاب»، «گسترش گفتمان‌های معاصر پس از انقلاب: رویکردهای میانه دهه ۱۳۷۰ به این‌سو» و درنهایت «هنر دیاسپورای ایرانی» است. کتاب با فهرست کاملی از «منابع فارسی و لاتین»، «فهرست مجموعه‌های هنری» استفاده‌شده در کتاب و «نمایه» به پایان می‌رسد. این کتاب در ۴۰۸ صفحه، ۴۶۰ تصویر تمام‌رنگی در قطع رحلی از سوی نشر نظر منتشر شده است.
کشمیرشکن نویسنده‌ای است که نامش بیشتر با تاریخ هنر گره خورده. او که کارشناسی نقاشی را از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و کارشناسی ارشد همین رشته را از دانشکده هنر تربیت مدرس و سپس در رشته چاپ خلاقه از رویال کالج لندن گرفته، دکترای تاریخ هنر را از دانشگاه لندن و فوق‌دکترای همین رشته را از دانشگاه آکسفورد دریافت کرده است. وی سال‌ها در زمینه‌های تدریس در دانشگاه‌های انگلستان و ایران و پژوهش و نگارش تاریخ و تئوری هنر معاصر فعالیت کرده است. او هم‌زمان با برنامه‌ریزی و مدیریت کنفرانس‌ها و رویدادهای بین‌المللی، سخنرانی‌های متعدد در همایش‌های بین‌المللی در نقاط مختلف جهان، کتاب‌ها و مقالات بسیاری را در مجلات معتبر دانشگاهی به زبان‌های انگلیسی و فارسی منتشر کرده است.
—————
*عکس روی جلد از مجموعه ای که بی بی سی فارسی همراه با مصاحبه با مولف منتشر کرده است.
