گزارش‌نویسی هفتگی از فعالیت‌های مدرسه دارالفنون

فاطمه قاضیها
قاجاریه
به نقل از مجله بخارا، شماره ۱۰۱

این سند گزارشی است از فعالیت مدرسه دارالفنون در یک هفته از تاریخ شنبه دوازدهم لغایت پنجشنبه هفدهم صفر۱۲۸۴ که ممهور به مُهر اعتضاد السلطنه وزیر علوم و رئیس مدرسه دارالفنون و همچنین جعفر قلیخان نیرالملک (لقب نیرالملک بعدها به وی اعطاشد) سرپرست دار الفنون است. دراین گزارش نحوۀ حضور معلمین و متعلمین و طریقۀ تدریس و سؤال و جواب از شاگردان و سایر وقایع اتفاقیه دارالفنون از جمله بازدیدها وغیره ذکر شده است و به اطلاع ناصرالدین شاه نیزرسیده است.

با آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه و صدارت میرزاتقی خان، تحولات عمده ای در سیستم فرهنگی کشور پدید آمد. به این ترتیب که امیرنظام باسفرهای خود به روسیه (در زمان فتح علی شاه) و عثمانی (در زمان محمد شاه) و مشاهدۀ پیشرفتهای علمی آنها از نزدیک به وضوح دریافته بود که علت بازماندن کشور از قافلۀ تمدن، عدم وجود تشکیلات فرهنگی و موسسات علمی است، و تنهاراه نجات، ایجاد این گونه مؤسسات در کشور است، زیرا باتجربیاتی که داشت دریافته بود که اعزام محصل به خارج و تکرار تجربه قائم مقام و حاجی میرزا آقاسی کارساز نخواهد بود. پس در صدد بر آمد کانونی در مملکت برای تعلیم و تربیت ایجاد کند.

بنابراین عزم خود را جزم نمود و با موافقت ناصرالدین شاه در اواخر سال ۱۲۶۶ میرزا رضای مهندس باشی را مأمور طرح نقشه وساختمان دارالفنون نمود. و در همین حال نیز مسیو جان داوود را برای آوردن معلمینی از اطریش مأمور نمود. علت اینکه اطریش را برگزید این بود که در آن زمان بین اطریش و عثمانی دشمنی شدیدی وجود داشت و اطریش سخت مایل بود که ایران را در مقابل عثمانی تقویت کند. مسیو جان داوود به اطریش رفت و باتمهیداتی که به عمل آورد با هفت تن معلم به ایران باز گشت که اسامی آنها ازین قرار است: بارون کومونوس (معلم پیاده)، اگوست کی ژیرو (معلم توپخانه)، کولوسطی (معلم مهندسی)، مرو (معلم سواره نظام)، دکتر یاکوب ادوارد پولاک (معلم طب وجراحی)، چارنوطا (معلم علم معدن) و کوکاتی (معلم دواسازی).

اما متأسفانه زمان ورود معلمین به تهران مصادف گشت با عزل امیر، و معلمین فرنگی در ورود با سردی دولتمردان مواجه شدند. اما مطابق دستور ناصرالدین شاه کار رها نشد و به هر روی، در روز پنجم ربیع الاول یک صد نفر از اولادِ شاهزادگان و امرا و اعیان و رجال دولت توسط میرزا محمد علی خان وزیر دول خارجه به مدرسه آمدند و بدین ترتیب در این روز دارالفنون افتتاح و تشریفات معمول به عمل آمد.

زمانی که هنوز امیر برقرار بود و مقرر شده بود که هفت معلم از اطریش به ایران بیایند، بدیهی بود که این تعداد برای مدرسه ای که در نظر داشتند کفایت نمی کرد، لذا امیر با درایتی که داشت، از میان اتباع فرنگی که در خدمت دولت بودند و هیأت مترجمان دولتی و ایرانیانی که در فرنگستان درس خوانده بودند کسانی را برای تدریس و یا مترجمی معلمان خارجی برگزید. ار آن جمله بودند: سرهنگ مطراتسو ایتالیایی، دکتر شلیمر هلندی، ریشارخان فرانسوی، آندره نمساوی (اطریشی)، میرزا ملکم اصفهانی، میرزا محسن، میرزا عبد الرسول و تنی دیگر.

در زمان افتتاح دارالفنون رئیس آن میرزا محمد علی خان بود. وی اولین وزیر امور خارجه ناصرالدین شاه هم بود. ولی او بعد از سی چهل روز درگذشت و ریاست به عزیزخان مکری آجودان باشی کل عساکر تحویل گشت. وی به همراه سایر وظایف خود گزارش دارالفنون را هم به صورت روزانه به اطلاع ناصرالدین شاه می رسانده است. اما چند سالی که گذشت، ماموریت زنجان یافت و اداره امور مدرسه به عهدۀ میرزا محمدخان امیر تومان گذاشته شد و پس ازوی این مهم به شاهزاده علیقلی خان اعتضادالسلطنه واگذار گردید.

او که پسر پنجاه و چهارم فتح علی شاه بود در سال ۱۲۷۴ به ریاست دارالفنون منصوب شد و یک سال بعد در سال ۱۲۷۵ وزارت علوم نیز بر مسؤلیتش علاوه گردید. اعتضادالسلطنه که مردی فاضل و دانشمند بود در صدد بر امد که عده ای از شاگردان تحصیلکرده دارالفنون را برای تکمیل علوم و فنون به اروپا بفرستد و چون این تصمیم مصادف شد با اعزام حسنعلی خان گروسی (امیر نظام) به سفارت مخصوص دربار فرانسه و انگلیس، اعتضادالسلطنه ۴۲ نفر ازین محصلین را به ریاست عبدالرسول خان و به سر پرستی حسن علی خان گروسی روانه پاریس نمود. زمانی که این دانشجویان از فرنگ برمی گشتند وزیر علوم شخصا از آنها امتحان می گرفت و با آنها مصاحبه می نمود و اسناد آن موجود است.

در این دوره گزارشهای مدرسه دارالفنون معمولاً به صورت هفتگی و با مهر اعتضادالسلطنه و جعفر قلیخان نیرالملک سرپرست دار الفنون به اطلاع شاه می رسید. عنوان این گزارشها “روزنامه وقایع اتفاقیه مدرسه مبارکه دارالفنون” و گاهی “روزنامه مدرسه مبارکه دارالفنون” بوده است.

ذیلاً متن یکی ازین گزارشها به اطلاع علاقه مندان می رسد.

روزنامه وقایع اتفاقیه مدرسه مبارکه دارالفنون
به تاریخ یوم شنبه دوازدهم شهر صفرامظفر ۱۲۸۴ لغایت پنجشنبه هفدهم شهر مزبور
آنچه صورت وقوع یافته معروض می شود:

میرزا کاظم معلم حکمت طبیعی هر روزه بر سبیل استمرار یک ساعت از روز گذشته به مدرسه مبارکه حاضر شده ازکتاب فیزیک در باب شرایط صحّت ترازو و قواعد متعلقه به شاهین و کفین و سنجیدن اوزان حقیقی اجسام و سقوط اجسام درس به شاگردان طب و پیاده و هندسه و طبیعی داده قریب دو ساعت مراقب تعلیم درس بوده بعد از ظهر نیز به شاگردان مخصوص خود ازکتاب شیمی در خصوص بریوم [باریم]، که یکی از اجسام مفرده فلزی است و از قبیل فلز متعلق به آهک است درس تعلیم نموده طریقه ساختن و خواص این فلز را بیان نمود.

میرزا عبدالغفار [منجم باشی ] معلم علم ریاضی همه روزه به مدرسه حاضر شده، از علم مثلثات، در قاعده استعمال جداول لگاریتم جیب و ظل و در ترتیب آن جداول درس به شاگردان خود داده و چند مسئله هم از علم هندسه و.. مذاکره نموده بعضی از شاگردان که در درس کوتاهی داشتند در صحن مدرسه مدت دو ساعت به قراول افتاده بعد مشغول تحصیل درس شدند.

میرزارضا معلم طب به قرار ایّام گذشته به مدرسه آمده از کتاب تشریح عظام و اورام مجرای تنفس درس به شاگردان خود داده قریب دو ساعت مواظب درس بود. بعد مراجعت کرد.

محمود آقا معلم پیاده نظام، همه روزه به مدرسه مبارکه آمده از درسهای گذشته از شاگردان سپرده خود سؤال کرد که بعضی از آنها که خوب از عهده جواب برآمدند، نمره ۱۹ و ۱۷ وبرخی دیگر که در درس اهتمام و سعی نداشتند و غایب شده بودند، از قرار تفصیل است: شاگردانی که خوب از عهده سؤال برآمدند (محسن میرزا، ۲۰)، (حسن…، ۱۹)، (میرزا عباس، ۱۷) و شاگردانی که(غیبت) از درس نموده بودند (میرزا علی خان ۱۳ و حاجی خان ۱۸ [؟]). و از روز شنبه آینده از مشق باطالیان (battalion) و سایر درسها سؤال خواهد شد.

عالی جناب شیخ محمد صالح، معلم فارسی و عربی بعد از نماز جماعت از کتب فارسیه و عربیه درس به شاگردان خود داد.

موسیو کنستان از قواعد مشق نقاشی تعلیمی به شاگردان خود داده دو نفر از شاگردان که در مشق اهتمام و سعی نموده و از عهده کشیدن تصویرات خوب برآمده بود نمره ۱۶ که علامت ترقی است گرفتند.

موسیو ریشار معلم زبان انگلیسی، هر روزه بعد از ظهر به مدرسه آمده از کتاب گرامر و لغات انگلیسی درس به شاگردان تلگراف مُرس داده مدت دو ساعت مشغول درس شده بود، بعد مراجعت کرد.

موسیو کارلیان معلم زبان فرانسه ازکتاب حکایت و گرامر درس به شاگردان سپرده خود داده بعد از دو ساعت مراقبت مراجعت نمود.

محمدتقی خان معلم مکانیک از مقدمات زیست و حساب درس به شاگردان خود داد. دو نفر از شاگردان او که در تحصیل درس مسامحه داشت، در صحن مدرسه با تازیانه تنبیه شد.

محمدحسن میرزا از علم حساب به شاگردان طب درس داد و حاجی خان نیز به شاگردان نقاش درس در مسائل حساب تعلیم نمود.

————————————

*با اندک تلخیص و ویرایش