جواد بشری
میراث مکتوب
به نقل از روزنامه فرهیختگان
جُنگ رباعی (تهران: انتشارات سخن، ۱۳۹۴)*، کتابی بسیار عالی و نتیجه زحمات سالیان طولانی است که پژوهشگر ارجمند و شاعر خوش‌ذوق، سیدعلی میرافضلی متحمل شده‌اند؛ تقریباً بیش از۲۰ سال. این کتاب در شمار معدود کتاب‌های تحقیقی برجسته در سال‌های اخیر در حوزه ادبیات کلاسیک فارسی، به‌خصوص در تصحیح متون و در یک زیرشاخه دیگر این رشته به نام «بازسازی آثار ادبی کهن مفقود» قرار می‌گیرد.
تدوین و تحقیق چنین کتابی بسیار زحمت برده است. چند ده نسخه خطی برای این کار دیده شده یا به آنها به صورت مشورتی مراجعه شده است. در مورد متون چاپی هم پدیدآور در گزینش منابع بی‌نهایت دقیق و وسواس‌گونه رفتار کرده تا از ماخذ و نسخه‌های خیلی معتبر استفاده کند.
وقتی ایشان مآخذ چاپی شعر فارسی را که از دید اغلب پژوهشگران حوزه شعر فارسی مآخذی معتبر محسوب می‌شوند با نسخه‌های خطی سنجیده‌اند متوجه شده‌اند که آن کتاب‌ها چه نواقصی داشته است؛ حتی کتاب‌هایی که افراد بزرگ و نام‌آوری آنها را تصحیح و چاپ کرده بودند.
این نشان می‌دهد که در این روزگار باید از «انبوه‌‌کاری» و تعریف پروژه‌های کلان فاصله گرفت و به‌خصوص در زمینه ایرانشناسی و تصحیح متون، به تدقیق و جزئی‌نگری اندیشید، نه به پروژه‌های کلان. به نظر می‌رسد وقت آن رسیده که متمرکز جزئیات شویم و دیگر آن دید نشر آثار به صورت انبوه را کنار بگذاریم و سعی کنیم دقت و تمرکز بیشتری به خرج دهیم.
پدیدآور و مصحح جُنگ رباعی نیز همین دقت نظر را داشته‌اند و روی کارهایی که پیش از این بعضا منتشر شده بوده یا فکر می‌کردیم پرونده‌شان بسته شده تمرکزی دوباره کرده‌اند و متوجه شده‌اند مثلا در دیوان امیرمعزی می‌توان جای خالی چند ده رباعی (بیش از دویست رباعی) را نشان داد یا به پیکره اشعار سنایی نزدیک سیصد رباعی می‌توان افزود. مطلبی که شاید باورکردنش در وهله نخست سخت یا غیرممکن به نظر‌آید، اما ایشان نشان داده‌اند که باید با حوصله و صبر و دقت و نیز با بازبینی مجدد نسخ خطی به ادبیات کلاسیک نگاهی تازه داشت.
از سال‌ها پیش که کتاب رباعیات خیام آقای میرافضلی منتشر شد استاد شفیعی‌کدکنی نظر مثبتی به کارهای ایشان و به‌ویژه همان تک‌نگاری مرتبط با خیام داشتند و درواقع همیشه مشوق آقای میرافضلی بوده‌اند. مشهور است در بین برخی از پژوهشگران که استاد دکتر ریاحی نیز که یکی از کارهای درخشان در زمینه رباعی‌شناسی را در سال‌های نه‌چندان دور انجام داده بودند، با نشر مقالاتی از جناب میرافضلی، کارهای ایشان را در ترازی بالاتر از سایرین قرار داده بوده و هرگونه پژوهشی درباره این قالب را منوط به استفاده از آثار ایشان دانسته بودند.
اینکه جُنگ رباعی با نگاه به دواوین و جنگ‌های شعر فارسی، تمرکز خود را روی یک قالب خاص، رباعی، گذاشته نکته بسیار مهمی به نظر می‌رسد. از این به بعد اگر بخواهیم متون را با یک نگاه پژوهشی، یک نگاه تحلیلی و همچنین یک نگاه غیرسطحی بررسی کنیم، نباید کار تصحیح دیوان‌ها اعم از غزل، قصیده، قطعه و رباعی را تنها یک نفر بر عهده داشته باشد. قالبها را هم باید دسته‌بندی کنیم و تخصصی به آنها نگاه کنیم؛ یعنی اگر کسی در قالب غزل کار کرده است باید به غزل‌های فی‌المثل انوری بپردازد یا خاقانی یا سنایی یا هرکسی دیگر به همین شکل. همچنین رباعی‌پژوهی یک شاخه بسیار دشوار است که آن نیز باید پژوهشگران خاص خود را داشته باشد که بتوانند سال‌ها روی آن تمرکز کنند و اطلاعات پراکنده را فراهم آورند؛ و این وضعیت، به سبب وجود رباعی‌های سرگردان است.
مجموعه‌های ادبی چندی شامل رباعی و از دوره کلاسیک وجود دارد که بحث رباعیات سرگردان را خیلی دامن زده است. به نظر می‌آید که باید به شکل کاملا تخصصی و ریز به این قالب و نیز سایر قوالب نگاه کرد. بعضی معتقدند در پژوهش‌های ادبی معاصر به یک قالب بیش از سایر قالبها پرداخته شده است و مثلا یکی از قالبها، از منظر جایگاه پژوهشی وضع بهتری دارد. اما با کمی جزئی‌نگری به نظر می‌رسد پیشرفت مطالعات مربوط به همه قالبها تقریبا به یک میزان بوده است. البته که کارها بدون پیشرفت نبوده ولی اگر بخواهم کلی به همه قالبها نگاه کنم باید گفت که حق هیچ‌کدام در پژوهش‌های ادبی معاصر چنانکه باید ادا نشده است. ما تنها در مطالعه دو، سه شاعرمان کار خیلی جدی انجام داده‌ایم و پرونده پربرگ و باری داریم. اگر دو، سه شاعر را استثنا کنیم به سایر بزرگان آن‌گونه که باید پرداخته نشده است. انوری از شاعرانی است که در قصاید، غزلیات و سبکی که او در زبان شعری، مثلا در قطعاتش ایجاد کرده، شاعر برجسته‌ای است. با این حال نمی‌توان کار شاخصی را که در مورد این شاعر انجام شده باشد و از جامعیتی برخوردار باشد، نام برد. بعضی از کارها اشاره‌وار و گذرا انجام شده و بعضی از کشفیات در آنها مجال مطرح شدن یافته است، اما هیچ‌وقت در شعر او عمیق نشده‌ایم.
پژوهشگر جنگ رباعی از کسانی است که در زمینه ادبیات کلاسیک فارسی و به‌ویژه یک قالب پراهمیت ایرانی که از اختصاصات شعر فارسی در ادبیات جهان محسوب می‌شود، یعنی رباعی، سال‌ها تلاش و تتبع کرده است و این کتاب ایشان یکی از کارهای پرشماری است که او از اواخر دهه شصت خورشیدی به بعد، خیلی بابرنامه و اسلوب‌مند آن را مدیریت کرده و باید سخت به ایشان تبریک گفت برای نشر مجلد نخست آن؛ و آرزومند دیدار مجلدات بعدی اثر بود.
———————
*در باره کتاب: این کتاب، در بردارنده ۴۲۰۰ رباعی کهن پارسی از ۳۵ شاعر معروف و گمنام از سده ششم تا یازدهم هجری است که با تصحیح و تحقیق سید علی میرافضلی سامان یافته است. نیمی از رباعیات این کتاب برای اولین بار است که چاپ می‌شود و مابقی رباعیات نیز تصحیحات جدید از رباعیاتی است که قبلاً به چاپ رسیده است.بخشی از «جُنگ رباعی» به گردآوری رباعیات عایشه مقریه، بابا افضل کاشانی، سایل نهاوندی، صوفی کرمانی، مظفر حسین کاشانی، پیامی کرمانی، حقی خوانساری، نذری قمشه‌ای و میرصابر اصفهانی اختصاص دارد. این رباعیات بر مبنای جنگ‌های خطی و تذکره‌های چاپ نشده و تعدادی از منابع چاپی فراهم آمده است. عایشه مقریه بعد از مهستی گنجوی از نام‌ورترین زنان رباعی‌گوی پارسی است و در قرن ششم هجری می‌زیست. در این دفتر برای اولین بار، ۴۴ رباعی او بر مبنای ۱۵ منبع خطی و چاپی عرضه شده است. گزیده‌ای از رباعیات عطار نیشابوری و اوحدالدین کرمانی نیز بر مبنای دو دستنویس کهن در این دفتر گنجانده شده است. بیشترین رباعیات این مجموعه به اثیر اخسیکتی اختصاص دارد. اثیر از شاعران معروف قرن ششم هجری و از اقران خاقانی، مجیر بیلقانی و جمال‌الدین اصفهانی است. دیوان او که در سال ۱۳۳۷ به چاپ رسیده، فقط در بردارنده ۶۷ رباعی است. در مجموعه حاضر، ۶۵۸ رباعی اثیر بر مبنای چند دستنویس معتبر عرضه شده است. پاره‌ای از این رباعیات، جزو بهترین رباعیات زبان فارسی است و مابقی نیز در شناخت تاریخ رباعی و تحولات زبان و تعیین گوینده رباعیات ناشناخته متون فارسی اهمیت بسیار دارد.
مؤلف، در گردآوری و تدوین رباعیات این کتاب، از ۱۲۰ نسخه خطی و ۱۸۰ نسخه چاپی مدد گرفته است و بنا دارد دفتر دیگری از رباعیات کهن فارسی را در مجموعه‌ای دیگر فراهم آورد. «جنگ رباعی» در ۸۷۶ صفحه و تیراژ ۱۱۰۰ نسخه در انتشارات سخن نشر یاقفته است. – کوتاه شده از اینجا.
