محمد صدر
میراث مکتوب
نام استاد احمد منزوی با تاریخ فهرست نگاری نسخ خطی عجین شده و خدمات ایشان در این حوزه و ایران شناسی ستودنی است. عمده فعالیت های چاپ شده ی استاد در فهرست نگاری در دهه ی چهل و پنجاه شمسی، فهرست نسخه های فارسی در شش جلد، همکاری در تألیف فهرست های نسخ خطی کتابخانه ی ملک، مجلس شورا ، کتابخانه حسین مفتاح و انتشار برخی از مجلدات الذریعه بوده است. البته در کارنامه علمی ایشان سابقه فعالیت ها و فهارس چاپ نشده ای هم وجود دارد. در سال ۱۳۵۵ شمسی ایشان “فهرست نسخ چاپ سنگی موجود در کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران” را آماده کرده بود که در مراحل پایانی کار با تغییر اوضاع، انتشار این فهرست بی سرانجام ماند.
در اواخر سال ۱۳۵۶ شمسی ایشان سفر خود را به پاکستان و هند آغاز و دور تازه ای از فهرست نویسی را بر اساس نسخ خطی و چاپ سنگی شبه قاره آغاز کردند. فعالیت های استاد در پاکستان در محیطی نامناسب ولی با جدیت فراوان دنبال می شد؛ به تعبیر خود ایشان از نوروز و عاشورا تا جمعه و یکشنبه بدون تعطیل کردن کار مشغول به تهیه ی فهرست ها بوده اند. استاد بیش از پانزده سال در “مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان” در پاکستان و در هند مشغول به فعالیت بودند که حاصل خدمات و زحمات آن دوران، فهرست مشترک نسخ فارسی پاکستان در چهارده جلد، فهرست کتابخانه ی گنج بخش در پنج جلد، فهرست نسخ خطی کتابخانه ی عمومی و آرشیو پتیالا در پنجاب و فیش هایی است که بعدا در تهیه فهرستواره ی نسخ مورد استفاده قرار گرفتند. ایشان این تالیفات بزرگ را که نگارش هرکدام بدون وجود کامپیوتر، خود نیازمند همکاری یک گروه است را به تنهایی فراهم آوردند. به تعبیر مرحوم استاد افشار، احمد منزوی در حوزه فهرست نگاری نسخ خطی “ابن ندیم کنونیِ ما“ و در حوزه ی ایرانشناسی “همتراز با کارل استوری انگلیسی” – فهرست نویس نامدار- است.
با وجود زحمات فراوان ایشان در پاکستان در سالیان گذشته در مراسمی که به مناسبت سی امین سال تاسیس “مرکز تحقیقات فارسی در ایران” در اسلام آباد برگزار شد از ایشان دعوتی نشده بود و ایشان را آزرده خاطر کرده بود.
در سال ۱۳۶۹ شمسی بواسطه سختی های فراوان و عوارض جسمی حاصل از کار فهرست نویسی، ایشان به تهران بازگشتند. خوشبختانه ریاست محترم و فهیم دایره المعارف بزرگ اسلامی جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی وجود ایشان را مغتنم دانستند و از سال ۱۳۶۹ مقدمات شروع کار ایشان فراهم آمد. فیش هایی که قبلا استاد منزوی در پاکستان جمع آوری کرده بود به دایره المعارف بزرگ منتقل شد و طرح گرد آوری فهرستواره ها آغاز گشت.
فهرستواره ی کتاب های فارسی که تاکنون یازده جلد از آنها منتشر شده است و احتمالا شکل نهایی مجموعه در بیست و پنج مجلد خواهد بود، راهگشای بسیاری از محققان و علاقه مندانی است که بر روی نسخه های فارسی کار می کنند. هر جلد به موضوعی مشخص اختصاص یافته است و شامل نسخ خطی و چاپ سنگی به زبان فارسی است. به عنوان نمونه، جلد چهارم و پنجم این مجموعه به نسخ خطی فارسی مربوط به ریاضی، نجوم و علوم طبیعی نظیر پزشکی، داروسازی، گیاه شناسی، جانورشناسی و کیمیا اختصاص یافته است. منابع این فهرستواره ها، فهارس نسخ خطی فارسی و چاپ سنگی در کتابخانه های داخل و خارج کشور (مستخرج از پانصد عنوان فهرست) و فیش برداری های استاد منزوی در سالیانی است که در پاکستان و هند بوده اند. برای محققانی که می خواهند از وجود نسخه ای خطی یا چاپ سنگی به زبان فارسی در کتابخانه های داخل و خارج کشور آگاه شوند این فهرستواره بسیار کارگشا ست. یکی از نقاط قوت این فهرستواره ها آگاهی از نسخ فارسی و چاپ سنگی موجود در شبه قاره است که استاد منزوی به واسطه شانزده سالی که در پاکستان بودند و هند این اطلاعات را جمع آوردند و در اختیار محققان قرار داده اند. این فهرستواره ها بدون استفاده از کامپیوتر و اغلب براساس فیش برداری دستی فراهم آمده و به تخمینی درتهیه ی این فهرستواره ها از هشتصد هزار فیش استفاده شده است. فهرستواره ها در انتها دارای دو نمایه ی نام کتاب و نام پدید آورندگان است که استفاده از این فهرست ها را بسیار آسان ساخته است.
فعالیت های استاد منزوی در دایره المعارف بزرگ محدود به فهرستواره ها نبوده است و فهرست نسخه های خطی و عکسی دایره المعارف بزرگ اسلامی را نیز بایستی به این مجموعه ی عظیم اضافه نمود. اراده و پشتکار استاد منزوی برای تهیه ی چنین آرشیو عظیمی واقعا اعجاب برانگیز است. و البته “از پدر، پسر چنین باید“.
استاد منزوی رحمه الله فردی بسیار آرام، مهربان و متواضع بودند. در روزگارانی که بنده ایشان را ملاقات کردم هرروز به تعبیر مرحوم استاد افشار “جاحظ وار“ به بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی می آمدند و در محل کار خود که آرام و دارای مراجعه کنندگان اندک بود فارغ از هرگونه هیاهو تا هنگام عصر با همکاری دستیار خود مشغول به تهیه و تنطیم فهرست ها می شدند.
