کتاب حاضر دربرگیرندۀ گزیده مقالاتی است که در خلال سالیان و در حاشیۀ تدریس و تحقیق دانشگاهی به زبان انگلیسی نوشته شده و خاستگاه و موقعیت نگارش هریک از آنها متفاوت بوده است، اما مقولۀ حاکم بر آنها حرکت متون مشخص ادب فارسی است در راستای زمان؛ گاه از زاویۀ انگاره های ذهنی و مفروضات اجتماعی شاعران و نویسندگان و گاه از دیدگاه سیر و سلوک متن در زمینه های اجتماعی گوناگون و برداشت های فارسی زبانان عصرها و نسل های پی در پی.
آنچه در پس پشت آن انگاره ها و برداشت ها می توان دید، این نظر است که ادب هزار و صد سالۀ زبان فارسی نقشی یگانه در شکل دادن به زندگی اجتماعی فارسی زبانان در ادوار پی در پی و به ویژه در دو قرن اخیر برای ایرانیان داشته است.
به دیگر سخن ادبیات به ساختاری بدل شد که در محدودۀ آن بیان معضلات اجتماعی و اندیشیدن به راه حل هایی در هر مورد در قلب وظایفی جای می گرفت که شاعر یا نویسنده بر دوش خود می گذاشت و خواننده در کار خواندن و تأویل و تعبیر و تفسیر می کوشید به آن دست یابد و به آن بیاندیشد.
از این نقش نمادین دست کم دو پیامد عمدۀ دیگر مجال ظهور و بروز یافت: نخست آنکه نفس نوشتن از نویسنده نوعی تیپ اجتماعی ساخت که مفهوم آن نزدیک به آن چیزی بود که امروز – یعنی در دومین دهۀ قرن بیست و یکم – با کلمۀ «کنشگر» بیان می شود، یعنی معادلی برای کلمۀ activist.
میراث مکتوب ادب فارسی، در شکل و محتوای آثار کلاسیک تبار آن گونه «کنشگری» یا «فعالیت» را در برمی گیرد که در آن اجتماعیت به معنای اندیشه ورزی و معناجویی هستی کلی آدمی است، ولی در شکل و محتوای ادبیات جدید آن کنشگری و فعالیت را عمدتاً به بروزات اندیشۀ سیاسی گره می زند و اجتماعیت را به گونه از «آگاهی» و تعهد سیاسی اطلاق می کند.
آثاری که شالوده های ادب فارسی را تشکیل می دهد، خواه آثار باقیه از تمدن ایرانی پیش از اسلام باشد خواه قرآن، حدیث و نقل و روایت و حکمت و اخلاقی که می توان آنها را در عوالم مقال اسلامی و ملهم از آن آئین تبیین کرد، همۀ ادبیات را بیان نمادین پدیده های اجتماعی انگاشته و نویسندگان را کنشگران سعادت.
مقالات این کتاب به ترتیب پیدایش فرایندهای تاریخی، روندهای اجتماعی و متون ادبی که در آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته از قدیم تا جدید و معاصر مرتب شده اند.
فهرست مقالات کتاب به شرح زیر است:
- نژاد، مذهب، زبان تأملی در سه انگارۀ قومیت در ایران
- مرغان جان و جهان: سیمای سیمرغ در شاهنامه و منطق الطیر
- ادب، اخلاق، اندرز: دربارۀ سه مفهوم در فرهنگ ایران
- پشت رنگ های خزان: زبان شعر فارسی در هند
- یاوه سرایان، هزره درایان و شاعران تحلیلی از سیر پیدایش مقال تجدد در شعر فارسی
- ادوارد براون و مسئلۀ اعتبار تاریخی
- پروین اعتصامی، شاعری نوآور
- مطبوعات ایران در برابر سانسور از ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷
- یک تجریش است و همین آقا: تحلیلی از «کید الخائنین» اثر سیمین دانشور
- از درشتی جنگ تا ناشکیبایی جان: چشم در چشم «مردی که شلوار تا خورده دارد»
- مکان تاکاپو، مکان تکامل تحلیلی از دل فولاد منیرو روانی پور
- نگاهی بر موفق ترین رمان ایران در دهۀ ۱۳۷۰ ش
- احمد شاملو، شاعری ماندگار
- ایکار و پرومته: یادی از احمد شاملو و فریدون مشیری
- نقد ادبی در ایران معاصر: فرضیه ها، فضاها و فرآورده ها
- زادگاه زاینده در رؤیای مسافر کوچیده از وطن (تحلیلی از سه اثر شاهرخ مسکوب در غربت)
- سیمین، تمثالگر روزگار ما
- گفتار دربارۀ بعضی مستفرنگان و فرنگان
- آموزگاران ما (آموخته ها و نیاموخته های ما: در پاسخ استاد محمدجعفر محجوب)
- نمایه——————–
*با ویرایش. ویراستار امیدوار است نثر معرفی اثر برگرفته از خود کتاب نباشد!
